Москва патал чешмедиз килигун

{{ЯШЧ-Урусат
| статус = Федерал метлебдин шегьерар
| тӀвар = Москва
| урус чӀалал тӀвар =Москва <br>[[Файл:Moscow collage new (2012) lite.jpg|center|250px|Москва шикилардин коллаж]]
| пайдах =Flag of Moscow, Russia.svg
| герб = Coat of Arms of Moscow.svg
| региондин карта =<div style="position: relative; width: 300px;">
[[Файл:European Russia laea location map (incl Crimea).svg|300px]]
{{метка изображения|x=0.266 |y=0.503 |scale=396|text=Москва <br>[[Файл:Red pog.png|10px|center]]}}</div><br>[[Файл:Msk blank.svg|200px|Москва]]
| координатар ={{coord|55|45|20.83|N|37|37|3.48|E|region:RU_type:city(10472629)|display=title,inline|name=Москва}}
| райондин жуьре =
| район =
| регион =Москва, [[Урусат]]дин кьилин шегьер
| къенепатан паюнар = 10 административ округар, 125 районар
| кьилин жуьре = [[Москвадин мэр|Мэр]]
| кьил = [[Сергей Семёнович Собянин|Сергей Собянин]]
| бине эцигай тарих = [[1147 йис]]
| садлагьай тӀвар кьун = [[1147 йис]]
| виликан тӀварар =<!-- прежн. названия -->
| статус йисалай = <!-- статус с -->
| майдан = 1091
| ЯШЧ кьакьанвал =<!-- высота центра -->
| гьава = юкьван гьалдин-континенталдин
| агьали ={{ агьалияр | Москва | тс }}
| сиягьдиз кьачур йис ={{ агьалияр | Москва | г }}
| агьалидин къалинвал =10 659
| агломерация =14 500 000
| халкьар =[[урусар]] (91,65 %), <br> [[украинар]] (1,42 %), <br> [[татарар]] (1,38 %), <br> [[армянар]] (0,98 %), <br> [[азербайжанар]] (0,53 %), <br> [[чувудар]] (0,49 %), <br> [[белорусар]] (0,36 %), <br> [[гуржияр]] (0,36 %)<ref name="demoscope.ru">{{cite web|url=http://demoscope.ru/weekly/2007/0271/tema01.php|title=Перепись 2002 года показала изменение национального состава населения Москвы|publisher=«Демоскоп» — Электронная версия бюллетеня «Население и общество». Институт демографии Государственного университета — Высшей школы экономики|accessdate=2009-01-13|lang=ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HKj4d3|archivedate=2011-08-21}}</ref>
| динар =буддистар, иудеяр, католикар, гьиндуистар, мусурманар, православиединар, протестантар, кьуьзуьдан-адетар ва мас.
| сятдин чӀул =+4
| телефондин код =(+7) 495, 499
| почтунин индекс =гзаф
| автомобилдин код =77, 97, 99, 177, 197, 199
| Код ОКАТО =45
| сайт =[http://mos.ru/ mos.ru]
| commonscat =Moscow
}}
'''Москва''' — [[Урусат|Урусатди Федерациядин]] кьилин шегьер, [[федерациядин мана-метлеб авай шегьер]], [[Юкьван федерал округ]]дин административ юкь, [[Москва вилаят]]дин юкь<ref>{{cite web|url=http://www.mosclassific.ru/mClass/okato_viewd.php?id=93338|title=Общероссийский классификатор объектов административно-территориального деления. Московская область|publisher=mosclassific.ru|accessdate=2010-11-20|archiveurl=http://www.webcitation.org/659RvJoeK|archivedate=2012-02-02}}{{недоступная ссылка|url=http://www.mosclassific.ru/mClass/okato_viewd.php?id=93338}}</ref>, амма адак акатзавач. Агьалийрин кьадардал гьалтайла Урусатдин виридалайни чӀехи шегьерни субъект — 12 108 257 (2014). [[Европа]]да виридалайни чӀехи шегьер я (тамамвилелди Европада алай шегьеррикай), дуьньяда виридалайни чӀехи шегьеррин цӀудак акатзава<ref>{{cite web|url=http://world-gazetteer.com/wg.php?x=&men=gcis&lng=en&des=wg&srt=npan&col=abcdefghinoq&msz=1500&pt=c&va=&srt=pnan|title=Крупнейшие города мира по населению|date=2010|publisher=world-gazetteer.com|accessdate=2011-09-12|lang=en|archiveurl=http://www.webcitation.org/659RyCRM5|archivedate=2012-02-02}}</ref>. [[Москвадин агломерация|Москвадин шегьердин агломерациядин]] юкь я.

[[Москвадин чӀехи князвал|Москвадин чӀехи князвилин]], [[Урусатдин пачагьвал|Урусатдин пачагьвилин]], [[Урусатдин Империя]]дин (1728-1730-лагьай йисаррин къене), [[Советрин Урусат]]дин, [[Советрин Социализмдин Республикайрин ГалкӀ|ССРГ-дин]] тарихдин кьилин шегьер я. [[Кьегьал шегьерар|Кьегьал шегьер]] тӀвар хьузва. Москвада [[федерал гьуькуьмвилин органар|Урусатдин Федерациядин федерал гьуькуьмвилин органар]]; ([[Урусатдин Федерациядин Конституциядин суд|Конституциядин суд]] квачиз); чара уьлквейрин посольствояр, чӀехи пай урусатдин коммерциядин тешкилатринни жемят садхьунрин штаб-квартираяр ала. Шегьерда чкадин вичи-вичи ийидай идарайрин система тешкил хьана.

Москва тӀвар алай вацӀал, [[РагъэкъечӀдайпатан Европадин кьулувал|РагъэкъечӀдайпатан Европадин кьулувилел]], [[Волга]]ни [[Ока]] вацӀарин арада ала. Федерациядин субъект яз [[Москва вилаят|Москвани]] [[Калуга вилаят]]рихъ галаз сергьятра ава.

Москва — Урусатдин чӀехи мана-метлеб авай туриствилин юкь я: [[Москвадин Кремль]], [[Яру майдан]], [[Новодевичий монастырь]], [[Церковь Вознесения (Коломенское)|Церковь Вознесения в Коломенском]] [[ЮНЕСКО]]дин [[Виридуьньядин ирсинин сиягь]]дик акатзава<ref>[http://whc.unesco.org/en/list/545 Список [[Всемирное наследие|Всемирного наследия]] [[ЮНЕСКО]]]</ref>. ГьакӀни Москва чӀехи мана-метлеб авай транспортдин тӀвал я. Шегьердин игьтияжриз къуллугъ ийизва — 5 аэропортди, 9 ракьун рекьин вокзалди, 3 вацӀун портди ([[Атлантик океан|Атлантикни]] [[Кеферпатан МуркӀарин океан]]рин бассейнрик акатзавай гьуьлерихъ галаз вацӀун алакъаяр ава). 1935-лагьай йисалай инихъ Москвада [[Москвадин метрополитен|метрополитенди]] кӀвалахзава.

== ТӀебиатни география ==

=== Алай мукь ===
Москвади Урусатдин Европадин паюнин юкьван пата, Окани Волгъа вацӀарин арада, Смоленск-Москвадин кьакьанчил (рагъакӀидай пата), Москва вацӀунни Окадин кьулувал (рагъэкъечӀдай пата) ва Мещерадин агъачил (кьиблединни рагъэкъечӀдай пата) сад-садахъ агакьнавай чкада мукь кьунвайди я. 2012-лагьай йисуз шегьердин сергьятар дегиш хьайидайлай кьулухъ шегьердин чилин кьадар 2550 км² я<ref>[http://www.mos.ru/about/infographics/borders/ Карта расширения границ Москвы] — сайт Правительства Москвы</ref>. Абурун пуд паюникай са пай (870 км²) тупӀалдин автомагистралдин къене ава ([[Москвадин тупӀалдин автомобилрин рехъ|МТАР]]), амай 1691,5 км² — адан къеце пата.

Гьуьлуьн дережадилай виниз тир юкьван гьалдин кьакьанвал 156 м я. Виридалайни кьакьан тир мукь — 255 м<ref>{{cite web|url=http://www.darwin.museum.ru/expos/oopt/?t=40|title=Памятник природы «Высшая точка Москвы — 255 м над уровнем моря (Тёплый Стан)»|publisher=Государственный Дарвиновский музей|accessdate=2009-04-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HTphCe|archivedate=2011-08-21}}</ref>, ам Теплостанская кьакьанчилел алайди я, виридалайни аскӀан тир мукь — Беседрин муьгъерин патав, Москва вацӀ шегьердай экъечӀзавай мукьа (гьуьлуьн дережадилай виниз и мукьан кьакьанвал — 114,2 м я)<ref>{{cite web|url=http://moscowwalks.ru/2011/06/08/samaya-vysokaya-tochka-moskvy/|title=Самая высокая и самая низкая точки Москвы|date=2011-06-08|work=«Прогулки по Москве»|accessdate=2012-04-30|archiveurl=http://www.webcitation.org/67yANH8C4|archivedate=2012-05-27}}</ref>. Пара зурар авай чилер квачиз, МТАР-дин къене Москва кефердин патай кьибле патаз 38 километрдал яргъи хьанва, МТАР-дин къеце пата — 51,7 километрдал, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патаз 39,7 км.

Шегьерди Москва вацӀун кьве къерехда мукь кьунвайди я, адан юкьван тир авахьуна. И вацӀалай гъейри, шегьердин чиляй тӀуз са шумуд цӀуд вацӀ авахьзава (Москвадин агъавацӀар), абурукай ири тир ибур я: [[Сходня (вацӀ)|Сходня]], [[Химка (Москвадин агъавацӀ)|Химка]], [[Пресня (вацӀ)|Пресня]], [[Неглинная]], [[Яуза]] ва [[Нищенка (Москвадин агъавацӀ)|Нищенка]] (чапла патан агъавацӀар), а также [[Сетун (Москвадин агъада авай агъавацӀ)|Сетун]], [[Котловка (вацӀ)|Котловка]] ва [[Городня (Москвадин агъавацӀ)|Городня]] (эрчӀи патан агъавацӀар)<ref>{{cite web|url=http://moscow.gramota.ru/dict.shtml|title=Названия рек, ручьёв, озёр, прудов и оврагов Москвы|publisher=moscow.gramota.ru|accessdate=2009-01-12|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HUNUB6|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Пара бицӀи вацӀар (Неглинная, Пресня ва мсб.) шегьердин къене коллекторра аваз авахьзава. Москвада пара маса ятаргнарни ава: 400-далай виниз гьурни са шумуд вир.

Москва пудлагьай сятинин чӀулуна авайди я (UTC+3). Москвада ишлемишзавай чӀав халкьарин арада авай стандартралди москвадин чӀав хьиз къалурзавайди я (MSK). 2014-лагьай йисан 26-лагьай баскӀумдалай гатӀумна гьакӀни Москвадин юкьварра юкьван гьалдин астрономиядин нисини 12:30-диз жедайди я<ref>{{cite web|url=http://www.interfax.ru/society/txt.asp?id=266879|title=Подготовка к зимнему времени началась|date=2012-09-21|publisher=[[Интерфакс]]|accessdate=2013-01-24}}</ref>.

=== Климат ===
{{main|Москвадин климат}}
Москвадин климат — юкьван гьалдин континентал я, сезондалай-сезондиз лап дегиш жедай. Кьуьд (0 °C-далай агъуз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) юкьван гьисабдалди цӀехуьл вацран кьведлагьай цӀуд-йикъалай (10-лагьай цӀехуьл) ибне вацран кьведлагьай цӀуд-йикъал кьван (20-лагьай ибне) жедайди я. Йикъан температура гургутӀдалай виниз тир къалунив 5-лагьай ибнедиз хкведайди я. Календардин хъуьтӀуьн девирдин къене кӀеви къай авай (−20 °C-дал кьван, кьериз −25..−30 °C-дал кьван авай йифен температура) яргъал чӀугун тавур (3-5 югъ) девирар малум жезвайди я. АкӀ ятӀани фундукӀ вацрааз ва гьер вацран сифтедиз мукьвал-мукьвал чимивал жедайди я, температура −5..−10 °C-далай 0 °C-дал кьван яни адалай виниз агакьдайди я, бязи чӀавуз +5..+10 °C-ни жедайди я.

ВДНХ метеостанциядин малуматралди (1981—2010-лагьай йисаррин арада), йисан виридалайни мекьи варз эхен (адан юкьван гьалдин температура −6,7 °C<ref>[[Большой энциклопедический словарь]]</ref>) я. ЭлячӀунин сезонар лап куьруьбур я. Бязи чӀавуз нава вацран сифте паюниз саки гатун температураяр къейдзава, гьа са чӀавуз тӀул вацран эхирдиз — кьамуг вацран сифте паюниз мекьер ахлукьзава.

Гад (+20 °C-далай виниз йикъан температура авай ва +15 °C-далай виниз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) тӀул вацран пудлагьай цӀуд-йикъалай (23-лагьай тӀул) пахун вацран эхирдалди (29-лагьай пахун) жедайди я. Мукьвал-мукьвал йикъан температура +30 °C-далай виниз жедайди я (гатун сезондин къене юкьван гьисабдалди 6-8 юкъуз жедайди я, 2010-лагьай йисуз — 1,5 вацран къене. Эхиримжи 30 йисан къене температура +35 °C-дал кьван 18 сеферда агакьна, абурукай 16 — 2010-лагьай йисуз). Виридалайни чими варз чиле я, 1981-2010-лагьай йисаррин арада адан юкьван гьисабдин температура +19,2 °C тир).

1981-2010-лагьай йисаррин арада авур килигунралди юкьван гьисабдин йисан температура +5,8 °C я. Вири метеокилигунин тарихдин къене 2015-лагьай йис виридалайни чимиди хьана — юкьван гьисабдин йисан температура +7,5 °C, юкьван гьисабдин югъни-йифен максимум +11,2 °C тир<ref>http://meteoclub.ru/index.php?action=vthread&forum=4&topic=5685#10 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160215135452/http://meteoclub.ru/index.php?action=vthread&forum=4&topic=5685#10 |date=2016-02-15 }}</ref>. Адалай вилик виридалайни чимиди 2008-лагьай йис тир — а чӀавуз юкьван гьисабдин температура +7,3 °C тир<ref>{{cite web|date=2009-01-11|url=http://pogoda.ru.net/weathernews.php?id=3284|title=2008 год стал самым тёплым в истории Москвы (абзац 1)|publisher=pogoda.ru.net|accessdate=2009-01-11|deadlink=404}}</ref>. Алай чӀавалди виридалайни чимиди яз 1888-лагьай гьисабзавайди я (+1,7 °C)<ref name="pogoda.ru">[http://www.pogoda.ru.net/file.htm Погода и климат] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110728162150/http://www.pogoda.ru.net/file.htm |date=2011-07-28 }}</ref>. 1961-1990-лагьай йисаррин арада тухванвай килигунралди, юкьван гьалдин йисан температура +5,0 °C тир. Юкьван гьисабдин гарун йигинвал 2,3 м/с. Юкьван гьисабдин гьавадин ламувал — 77 %, фундукӀ вацраз 85%-дал кьван агакьзавайди я, тӀул вацра 64%-див агъуз хъижезвайди я<ref name="Климат Москвы">{{cite web|url=http://pogoda.ru.net/climate/27612.htm|title=Температура воздуха для г. Москвы|publisher=Погода и климат|accessdate=2009-01-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/616He0pgz|archivedate=2011-08-21}}</ref>.

130 йисан килигунин девирдин къене гьавадин виридалайни кьакьан температура 2010-лагьай йисан 29-лагьай чиледиз къейд авуна, гьава лап чими къайдада гьатайла: ВВЦ-дин метеостанциядал — +38,2 °C, «Балчуг» метеостанциядал шегьердин юкьварра ва Домодедово аэропортда — +39,0 °C тир<ref>{{cite web|url=http://lenta.ru/news/2010/07/29/absolute/|title=Температура в Москве впервые за 130 лет превысила 38 градусов|work=Lenta.ru|archiveurl=http://www.webcitation.org/616Hf3tv5|archivedate=2011-08-21}}</ref>. Виридалайни аскӀан температура 1940-лагьай йисан 17-лагьай гьердиз къейд авуна: −42,2 °C (ТСХА метеостанция), Москвадин агалтдай метеостанциядал — ВВЦ — абсолют минумум −38,1 °C тир (1956-лагьай йисан гьер)<ref name="pogoda.ru"/>.

Йисан къене Москвадани адак ккӀанвай чилера 600—800 мм атмосферадин къвалар къвазавайди, абурукай чӀехи пай гатун периоддал гьалтзавайди я. Къаваларин дережа лап чӀехи диапозондин къене дегиш жезвайди я: абурун чӀехи кьадар (месэла, 2008-лагьай йисан чиледиз — 180 мм къвана<ref>{{cite web|date=2009-01-09|url=http://newsru.com/russia/09jan2009/hotest2008.html|title=Синоптики: в 2008 году в Москве были побиты рекорды тепла и осадков|publisher=[[NEWSru.com]]|accessdate=2009-01-11|archiveurl=http://www.webcitation.org/616Ham400|archivedate=2011-08-21}}</ref>) ва я тӀимил кьадар (месэла, 2010-лагьай йисан чиледиз — анжах 13 мм къвана) мумкин я. Экуьнин йикъан яргъивал 7 сят 00 декьикьадалай (21-лагьай фундукӀдиз) 17 сят 34 декьикьадал кьван юзазвайди я. Горизонтдин дережадилай виниз ракъинин максимум тир кьакьанвал 11°-далай (21-лагьай фундукӀдиз) 58°-дал кьван (21-лагьай кьамугдиз) юзазавайди я.

{{Чкайрин климат
|Город_род=Москвадин<small>: вири килигунар авунин девирдин къене къейд авунвай рекордар за весь (1879—2010 — ТСХА-дин + ВДНХ-дин садавунвай малуматар), норма 1981—2010 ([[Метеостанция ВДНХ|ВДНХ]])</small>
|Чешме=[http://www.pogoda.ru.net/climate/27612.htm Гьавани Климат]
| Янв_юкь=-6.5	| Янв_юкь_къвал=52
| Фев_юкь=-6.7	| Фев_юкь_къвал=41
| Мар_юкь=-1.0	| Мар_юкь_къвал=35
| Апр_юкь=6.7	| Апр_юкь_къвал=37
| Май_юкь=13.2	| Май_юкь_къвал=49
| Июн_юкь=17.0	| Июн_юкь_къвал=80
| Июл_юкь=19.2	| Июл_юкь_къвал=85
| Авг_юкь=17.0	| Авг_юкь_къвал=82
| Сен_юкь=11.3	| Сен_юкь_къвал=68
| Окт_юкь=5.6	| Окт_юкь_къвал=71
| Ноя_юкь=-1.2	| Ноя_юкь_къвал=55
| Дек_юкь=-5.2	| Дек_юкь_къвал=52
| Йис_юкь=5.8	| Йис_юкь_къвал=707
| Янв_юкь_мин=-9.1	| Янв_юкь_макс=-4.0
| Фев_юкь_мин=-9.8	| Фев_юкь_макс=-3.7
| Мар_юкь_мин=-4.4	| Мар_юкь_макс=2.6
| Апр_юкь_мин=2.2	| Апр_юкь_макс=11.3
| Май_юкь_мин=7.7	| Май_юкь_макс=18.6
| Июн_юкь_мин=12.1	| Июн_юкь_макс=22.0
| Июл_юкь_мин=14.4	| Июл_юкь_макс=24.3
| Авг_юкь_мин=12.5	| Авг_юкь_макс=21.9
| Сен_юкь_мин=7.4	| Сен_юкь_макс=15.7
| Окт_юкь_мин=2.7	| Окт_юкь_макс=8.7
| Ноя_юкь_мин=-3.3	| Ноя_юкь_макс=0.9
| Дек_юкь_мин=-7.6	| Дек_юкь_макс=-3.0
| Йис_юкь_мин=2.1	| Йис_юкь_макс=9.6
| Янв_а_макс=8.6	| Янв_а_мин=-42.2
| Фев_а_макс=8.3	| Фев_а_мин=-38.2
| Мар_а_макс=19.7	| Мар_а_мин=-32.4
| Апр_а_макс=28.9	| Апр_а_мин=-21.0
| Май_а_макс=33.2	| Май_а_мин=-7.5
| Июн_а_макс=34.7	| Июн_а_мин=-2.3
| Июл_а_макс=38.2	| Июл_а_мин=1.3
| Авг_а_макс=37.3	| Авг_а_мин=-1.2
| Сен_а_макс=32.3	| Сен_а_мин=-8.5
| Окт_а_макс=24.0	| Окт_а_мин=-20.3
| Ноя_а_макс=16.2	| Ноя_а_мин=-32.8
| Дек_а_макс=9.6	| Дек_а_мин=-38.8
| Йис_а_макс=38.2	| Йис_а_мин=-42.2
|}}

<center>
{| class="wikitable" style="text-align:center;"
! colspan="14" | Ракъинин цӀапрап, са вацрал гьалтзавай сятерин кьадар, 2001—2011<ref name="Meteoweb.ru">[http://meteoweb.ru/cl006-1.php Метеовеб.ру Среднее число часов солнечного сияния в Москве, обсерватория МГУ]</ref>
|-
! Варз
! Янв
! Фев
! Мар
! Апр
! Май
! Июн
! Июл
! Авг
! Сен
! Окт
! Ноя
! Дек
! Йис
|-
! Ракъинин цӀапрап, сят
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|9.1}}"| 37
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|10.8}}"| 65
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|13.7}}"| 142
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|16.0}}"| 213
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|17.0}}"| 274
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|19.0}}"| 299
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|22.0}}"| 323
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|17.0}}"| 242
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|16.0}}"| 171
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|10.8}}"| 89
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|9.1}}"| 33
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|5.0}}"| 14
! style="text-align:center; {{Чкайрин климат/cols|14.0}}"| 1902
|-
|}
</center>


Ракъини цӀапрап гунин юкьван гьисабдин кьадар — 1731 сят я<ref>{{cite web|date=2009-01-11|url=http://pogoda.ru.net/weathernews.php?id=3284|title=2008 год стал самым теплым в истории Москвы (абзац 2)|publisher=pogoda.ru.net|accessdate=2009-01-11|deadlink=404}}</ref> (2001—2010-лагьай йисаррин арада юкьван гьисабдалди 1900-далай виниз сят тир<ref>{{cite web|url=http://meteoweb.ru/cl006-4.php|title=Продолжительность солнечного сияния в Москве в 2007 г|accessdate=2009-02-21|archiveurl=http://www.webcitation.org/616Hcm2nQ|archivedate=2011-08-21}}</ref>).

Москвада чилин циферни марфадин тӀурфанар пара жедай вакъиа я. Са вахтара Москвада адет тушир тӀебиатдин вакъиаяр жедайди я, месэла, ихьтинбур: тӀурфанар, кӀеви юргъар, гужлу алчудардай гарар. 1998-лагьай йисан кьамуг вацран 20-лагьай йикъалай 21-лагьай юкъуз элячӀзавай йифиз Москвадал адан вири тархдин къене виридалайни гужлу тӀурфан атан аватна<ref>{{cite web|url=http://www.mos.ru/wps/portal/WebContent?rubricId=15408|title=Ураган в Москве в ночь с 20 на 21 июня 1998|accessdate=2007-07-13|deadlink=404}}</ref>.

{{Чкайрин климат
|Город_род=Москвадин (гьавадин температурадикай малуматар (2005—2014-лагьай йисар)
|Чешме=<small>[http://www.weatheronline.co.uk/weather/maps/city?LANG=en&PLZ=_____&PLZN=_____&WMO=27612&CONT=euro&R=0&LEVEL=162&REGION=0006&LAND=RS&MOD=tab&ART=TMX&NOREGION=1&FMM=1&FYY=2005&LMM=12&LYY=2014 www.weatheronline.co.uk]</small>
| Янв_юкь=-7.2           | Янв_юкь_къвал=47
| Фев_юкь=-7.7          | Фев_юкь_къвал=43
| Мар_юкь=-1.4           | Мар_юкь_къвал=41
| Апр_юкь=6.9            | Апр_юкь_къвал=41
| Май_юкь=14.6           | Май_юкь_къвал=67
| Июн_юкь=17.5           | Июн_юкь_къвал=60
| Июл_юкь=20.4           | Июл_юкь_къвал=73
| Авг_юкь=18.6           | Авг_юкь_къвал=80
| Сен_юкь=12.5          | Сен_юкь_къвал=66
| Окт_юкь=6.4            | Окт_юкь_къвал=71
| Ноя_юкь=1.2           | Ноя_юкь_къвал=56
| Дек_юкь=-3.6           | Дек_юкь_къвал=55
| Йис_юкь=6.5            | Йис_юкь_къвал=698
| Янв_юкь_мин=-9.0      | Янв_юкь_макс=-5.5
| Фев_юкь_мин=-10.2       | Фев_юкь_макс=-5.2
| Мар_юкь_мин=-4.8       | Мар_юкь_макс=2.1
| Апр_юкь_мин=2.3        | Апр_юкь_макс=11.6
| Май_юкь_мин=9.3        | Май_юкь_макс=19.9
| Июн_юкь_мин=12.5       | Июн_юкь_макс=22.6
| Июл_юкь_мин=15.2       | Июл_юкь_макс=25.6
| Авг_юкь_мин=13.8       | Авг_юкь_макс=23.5
| Сен_юкь_мин=8.6        | Сен_юкь_макс=16.5
| Окт_юкь_мин=3.7       | Окт_юкь_макс=9.0
| Ноя_юкь_мин=-0.3       | Ноя_юкь_макс=2.7
| Дек_юкь_мин=-5.0      | Дек_юкь_макс=-2.1
| Йис_юкь_мин=3.0        | Йис_юкь_макс=10.0
| Янв_а_макс=       | Янв_а_мин=
| Фев_а_макс=        | Фев_а_мин=
| Мар_а_макс=       | Мар_а_мин=
| Апр_а_макс=       | Апр_а_мин=
| Май_а_макс=       | Май_а_мин=
| Июн_а_макс=       | Июн_а_мин=
| Июл_а_макс=       | Июл_а_мин=
| Авг_а_макс=      | Авг_а_мин=
| Сен_а_макс=       | Сен_а_мин=
| Окт_а_макс=      | Окт_а_мин=
| Ноя_а_макс=      | Ноя_а_мин=
| Дек_а_макс=        | Дек_а_мин=
| Йис_а_макс=       | Йис_а_мин=
|}}

== Административ паюн ==
{{main|Москвадин административ паюн}}
Москвадик 12 округар, 125 районар ва 21 хуьрер акатзава.
[[Файл:Msk all districts.svg|thumb|center|350px|<div style="margin-left: 5px; border-width: 0; text-align: left;">
'''Москвадин административ округар:'''<br>
1. [[Москвадин Юкьван административ округ|Юкьван административ округ]]<br>
2. [[Кеферпатан административ округ]]<br>
3. [[Кефердинни рагъэкъечӀдай патан арадин административ округ]]<br>
4. [[РагъэкъечӀдай патан административ округ]]<br>
5. [[Кьиблединни рагъэкъечӀдайдан арадин административ округ]]<br>
6. [[Кьиблепатан административ округ]]<br>
7. [[Кьиблединни рагъакӀидайдан арадин административ округ]]<br>
8. [[РагъакӀидай патан административ округ]]<br>
9. [[Кефердинни рагъакӀидай патан арадин административ округ]]<br>
10. [[Зеленоград]]<br>
11. [[ЦӀийимосквадин административ округ]]<br>
12. [[Троицк административ округ]]</div>]]

== Агьалияр ==
2013-й йисан юкьвара шегьердин виче 11.979.529 кас яшамиш жезвай, чӀехи Москвада (яни къваларив галай гъвечӀи шегьеррихъ галаз) — 15,5 миллион кас.

[[2010 йис]]ан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Москвадин агьалийрикай: [[урусар]] — 9 930 410 (91,65 %), [[украинар]] — 154 104 (1,42 %), [[татарар]] — 149 043 (1,38 %), [[армянар]] — 106 466 (0,98 %), [[азербайжанар]] — 57 123 (0,53 %), [[чувудар]] — 53 142 (0,49 %), [[белорусар]] — 39 225 (0,36 %), [[гуржияр]] — 38 934 (0,36 %), [[лезгияр]] — 5719 (0,055 %), тӀвар авачир миллетар — 668 409 (5,81 %).
{{Агьалияр| Москва| Столбцов=12}}
{{Агьалияр| Москва | график }}

== Улакь ==
Москва — уьлкведин виридалайни чӀехи улакьдин тӀвал я. Шегьер ракьун рекьеринни федерал автомагистралрин «чилин» лап юкьвани юкьва ава. 2013-лагьай йисуз пассажирар тухунин къимет эцигунин кьадар 11,5 млрд кас тир<ref name="programma2013">{{cite web|url=http://s.mos.ru/common/upload/M2025.pdf|title=Приоритеты развития Москвы. Программа «Москва — город, удобный для жизни»|date=27.07.2009|publisher=[[Правительство Москвы]]|accessdate=2013-10-24}}</ref>. Шегьердин къене пара жемятдин улакьдин жуьрер вилик фенвайбур я, 1935-лагьай йисалай инихъ метрополитенди кӀвалахзава; жемятдин улакьди вири пассажирар тухудай кьадардикай 76 % ийизва<ref name="programma2013"/>.

=== Аэропортар ===
[[Файл:Domodedovo-terminal.jpg|thumb|right|Домодедово аэропортунин терминал]]
{{main|Москвадин авиациядин тӀвал}}
Москвадин территорияда халкьарин арада авай [[Внуково (аэропорт)|Внуково]] ва [[Остафьево (аэропорт)|Остафьево]] аэропортри мукь кьунвайди я. ГьакӀни шегьердин агьалийри ва мугьманри Москва вилаятдин территорияда мукь кьунвай [[Домодедово (аэропорт)|Домодедово]], [[Чкаловский (аэропорт)|Чкаловский]], [[Шереметьево]] халкьарин арада авай аэропортрин къуллугъар ишлемишзавайди я.

Аэропортив автоулакьдалалди агакьиз жедайди я, гьакӀни экспрессрикай менфят къачуна, абур ракьун рекьин вокзалрай экъечӀзавайди я: [[Киевский вокзал|Киевскийдай]] — Внуково аэропортунал кьван, [[Белорусский вокзал|Белорусскийдай]] — Шереметьево аэропортунал кьван ва [[Павелецкий вокзал|Павелецкийдай]] — Домодедово аэропортунал кьван.

Шегьерда [[Москвадин аэровокзал|аэровокзалди]] кӀвалахзавай тир, амма с XXI-лагьай виш йис эгечӀдайлай кьулухъ ада, гьакъикъатда яз, вичин асул везифа квадарна: адан дараматар алишверишдин мукьар патал арендадиз вугана. 2009-лагьай йисан гьалдиз килигна, аэровокзалдин дараматда анжах ракьун рекьин ва авиациядин билетар маса гузвай кассайри кӀвалахзавайди я.

=== Велосипедрин улакь ===
Статистикадив кьурвал, Москвада 3,5 миллиондилай пара велосипедист ава<ref>[http://www.m24.ru/themes/185 Велодорожки Москвы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150404104800/http://www.m24.ru/themes/185 |date=2015-04-04 }}</ref>. ГьакӀ ятӀани садлагьай велосипедрин рехъ кьилин шегьерда анжах 2011-лагьай йисуз арадал атана. 2013-лагьай йисуз велотрассайрин яргъивал 100 километрдал кьван агакьна, пара километрар авай маршрутар кваз, мисал патал, [[Барклаян тӀварунихъ галай куьче]]дилай гатӀумна «[[Фили]]» паркдай тӀуз «[[Крылатское (метродин станция)|Крылатское]]» метродин станциядал кьван (8 км); «[[Музеон (парк)|Музеон]]» паркдилай «[[Парк Победы (Москва)|Парк Победы]]» комплексдал кьван (16 км). Гатун чӀавуз велосипедар кирида вугудай станцийри кӀвалахзава, абурун кӀвалах «[[Банк Москвы]]ди» туькӀуьрзава. ГьакӀни пара кьилдин кирида вугудай къуллугърини кӀвалахзава.

== Илим ==
Москва — дуьньядин ири илимдин юкьварий сад я. Ина пара илимдинни ахтармишдай институтар ава, абуру кӀвалахзавай хилер ибур я: хвехинин энергетика, микроэлектроника, космонавтика ва мсб.

Садлагьай илимдин ахтармишунар Москвада 1755-лагьай йисалай гатӀумна тухуз эгечӀна. XIX-лагьай виш йисуз университдив Урусатдин тарих, медицина, физика, урус чӀал ва маса илимар чирдай илимдин кӀапӀалар арадал акъатиз эгечӀна.<ref name="KM.RU">{{cite web|url=http://mega.km.ru/bes_2004/encyclop.asp?TopicNumber=45167&search=%EC%EE%F1%EA%E2%E0#srch0|title=Наука|publisher=KM.RU|accessdate=2009-01-13|archiveurl=http://www.webcitation.org/616INL0Ck|archivedate=2011-08-21}} {{недоступная ссылка|url=http://mega.km.ru/bes_2004/encyclop.asp?TopicNumber=45167&search=%EC%EE%F1%EA%E2%E0#srch0}}</ref>

1828-лагьай йисуз Петербургда Румянцев музей туькӀуьрнай — ктабрин, монетрин, гъиливкхьинрин, маса этнографиядинни тарихдинн материалрин ири кӀватӀал тирди, амма 1861-лагьай йисуз ам Москвадиз акъудна. 1924-лагьай йисуз адакай В. И. Ленинан тӀварунихъ галай Гьукуматдин библиотека (1992-лагьа йисалай гатӀумна — Урусатдин гьукуматдин библиотека) туькӀуьрна.

XX-лагьай виш йисуз Москвада кьилдин хилерин илимрин идарайрин чил туькӀуьриз эгечӀна. Москва ВиригалкӀдин минерал хам-малдин институт<ref name="KM.RU"/> (1904), Жуковский тӀварунихъ галай Юкьван аэрогидродинамикадин институт (ЮАГИ) (1918), Карпован тӀварунихъ галай физикадинни химиядин институт (1918), Л. Я. Карпован тӀварунихъ галай химиядин институт (1921), Москвадин алакъадинни информатикадин техникадин университет (1921), Курчатован тӀварунихъ галай атомдин энергиядин институт (1943), Теориядинни экспериментдин физикадин институт (1945) ва мсб арадал акъатна.

Шурайрин чӀавуз Москвада академиядин чил кӀватӀ жез гатӀумна. ТуькӀуьрнавай ва Москвадиз акъуднавай академиядин идараяр ибур я: Ленинан тӀварунихъ галай ВиригалкӀдин хуьруьн майишатдин академия (1929), ССРГ-дин илимрин академия — ССРГ-дин ИА-дин Президиум (Ленинграддай иниз 1934-лагьай йисуз акъудна), ССРГ-дин Медицинадин илимрин академия (1944), УШФСР-дин Педагогикадин илимрин академия (1943).

== Маариф ==

=== Кьакьан дережадин маариф ===
{{main|Москвадин кьакьан дережадин кӀелдай идараяр}}
[[Файл:Moscow State University crop.jpg|250px|мини|справа|[[Москвадин гьукуматдин университет]]]]
[[Файл:Московский государственный технический университет им. Н.Э. Баумана №2.JPG|250px|мини|справа|[[Н.Э. Бауманан тӀварунихъ галай Москвадин гьукуматдин техникадин университет|Н. Э. Бауманан тӀварунихъ галай МГьТУ]]]]
Москва Урусатдин чӀехи метлеб авай маарифдин юкьваррикай сад я. Уьлкведин садлагьай кьакьан дережадин маарифдин идара — [[Славянни-грекни-латин академия]] — туькӀуьрунилай гатӀумна шегьерда лап пара чирвилер гудай объектар кӀватӀ хьана. [[Шуваловрин Иван Иванан хва|Шувалованни]] [[Ломоносрин Михаил Василийдин хва|Ломоносован]] инициативадиз килигна, 1755-лагьай йисуз Урусатдин виридалайни цӀуруни тӀвар-ван авай тир [[Москвадин гьукуматдин университет|Москвадин университетдин]] бине кутуна.

2009-лагьай йисан малуматралди Москвада 264 кьакьан дережадин маарифдин идара ава, абурукай 109 гьукуматдинди тахьайтӀа муниципалдинди ва 155 гьукуматдин туширди я. Студентрин кьадар 1281,1 агъзур кас тир. 11 москвадин кьакьан дережадин маарифдин идарадив [[Урусатдин Миллетдин ахтармишдай университет|Миллетдин ахтармишдай университетдин]] статус гвайди я.

Москвада 400 кьван библиотека ава, абурун арада Урусатдин виридалайни цӀуру жемятдин библиотека ([[Москвадин гьукуматдин университетдин Илимдин библиотека]]) ва уьлкведин виридалайни ири ктабар хуьдай мукь ([[Урусатдин гьукуматдин библиотека|Урусатдин гьукуматдин (Ленинан) библиотека]]) ава.

=== Юкьван дережадин маариф ===
{{main|Москвадин мектебрин сиягь}}
2010-лагьай йисан малуматралди, Москвада 1727 виридан чирвал гудай мектеб ава (1588 гьукуматдинди ва 139 кьилдинди). Шегьерда 168 кьетӀен чирвал гудай маарифдин идара ава (154 гьукуматдинди ва 14 кьилдинди). ГьакӀни шегьерда 2314 мектебда кӀелдай вахтунилай вилик квай яшдин идара ава.

== [[Стхавилин шегьерар]] ==
<div style="-moz-column-count: 3; -webkit-column-count: 3; -o-column-count: 3; -ms-column-count: 3; column-count: 3;">
# {{Австриядин пайдах}} — [[Вена]]
# {{Азербайжандин пайдах}} — [[Агджабеди]]
# {{Азербайжандин пайдах}} — [[Баку]]
# {{Азербайжандин пайдах}} — [[Гянджа]]
# {{Албаниядин пайдах}} — [[Тирана]]
# {{Алжирдин пайдах}} — [[Алжир (шегьер)|Алжир]]
# {{Аргентинадин пайдах}} — [[Буэнос-Айрес]] ([[1990]])
# {{Белоруссиядин пайдах}} — [[Брест]]
# {{Бельгиядин пайдах}} — [[Брюссель]] ([[1996]])
# {{Боливиядин пайдах}} — [[Ла-Пас (Боливия)|Ла-Пас]]
# {{Боснияни Гьерцеговинадин пайдах}} — [[Баня-Лука]]
# {{Венесуэладин пайдах}} — [[Каракас]]
# {{Вьетнамдин пайдах}} — [[Ханой]]
# {{Вьетнамдин пайдах}} — [[Хошимин]]
# {{ГАЭдин пайдах}} — [[Дубай (шегьер)|Дубай]]
# {{Германиядин пайдах}} — [[Берлин]] ([[1990]])
# {{Германиядин пайдах}} — [[Дюссельдорф]] ([[1992]])
# {{Германиядин пайдах}} — [[Ингольштадт]] ([[1995]])
# {{Германиядин пайдах}} — [[Мюнхен]]
# {{Грециядин пайдах}} — [[Афинар]] ([[2002]])
# {{Гуржистандин пайдах}} — [[Кутаиси]]
# {{Гуржистандин пайдах}} — [[Тбилиси]]
# {{Израилдин пайдах}} — [[Тель-Авив]]
# {{Индиядин пайдах}} — [[Дели]]
# {{Индиядин пайдах}} — [[Мумбаи]]
# {{Индонезиядин пайдах}} — [[Джакарта]]
# {{Ирандин пайдах}} — [[Решт]]
# {{Ирандин пайдах}} — [[Тегьран]] ([[2004]])
# {{Исландиядин пайдах}} — [[Рейкьявик]]
# {{Испаниядин пайдах}} — [[Мадрид]] ([[1997]])
# {{Италиядин пайдах}} — [[Рим]] ([[1996]])
# {{Къазакъстандин пайдах}} — [[Алма-Ата]]
# {{Къазакъстандин пайдах}} — [[Астана]]
# {{Кипрдин пайдах}} — [[Никосия]]
# {{Киргизиядин пайдах}} — [[Бишкек]]
# {{Китайдин пайдах}} — [[Пекин]] ([[1992]])
# {{Кеферпатан Кореядин пайдах}} — [[Пхеньян]]
# {{Кубадин пайдах}} — [[Гавана]]
# {{Кьиблепатан Кореядин пайдах}} — [[Сеул]] ([[1991]])
# {{Латвиядин пайдах}} — [[Елгава]]
# {{Латвиядин пайдах}} — [[Рига]]
# {{Ливандин пайдах}} — [[Бейрут]]
# {{Мексикадин пайдах}} — [[Текоман]]
# {{Мексикадин пайдах}} — [[Энсенада (КӀенин Калифорния)|Энсенада]]
# {{Мисридин пайдах}} — [[Каир]]
# {{Монголиядин пайдах}} — [[Улан-Батор]]
# {{Перудин пайдах}} — [[Куско]]
# {{Польшадин пайдах}} — [[Варшава]] ([[1993]])
# {{Польшадин пайдах}} — [[Краков]]
# {{Урусатдин пайдах}} — [[Волгодонск]]
# {{Урусатдин пайдах}} — [[Коломна]]
# {{Урусатдин пайдах}} — [[Нарьян-Мар]]
# {{Урусатдин пайдах}} — [[Ростов-на-Дону]]
# {{Урусатдин пайдах}} — [[Ялта]]
# {{Румыниядин пайдах}} — [[Бухарест]]
# {{Сербиядин пайдах}} — [[Белград]]
# {{Словакиядин пайдах}} — [[Братислава]]
# {{Словениядин пайдах}} — [[Любляна]]
# {{АСШ-дин пайдах}} — [[Чикаго]] ([[1997]])
# {{Таджикистандин пайдах}} — [[Душанбе]]
# {{Таиланддин пайдах}} — [[Бангкок]] ([[1997]])
# {{Тунисдин пайдах}} — [[Тунис (шегьер)|Тунис]]
# {{Турциядин пайдах}} — [[Анкара]]
# {{Турциядин пайдах}} — [[Ардахан]]
# {{Узбекистандин пайдах}} — [[Ташкент]]
# {{Украинадин пайдах}} — [[Донецк]]
# {{Украинадин пайдах}} — [[Ивано-Франковск]]
# {{Украинадин пайдах}} — [[Киев]] ([[1992]])
# {{Украинадин пайдах}} — [[Николаев (Николаевдин область)|Николаев]]
# {{Украинадин пайдах}} — [[Ужгород]] ([[2003]])
# {{Украинадин пайдах}} — [[Харьков]] ([[2001]])
# {{Филиппинардин пайдах}} — [[Лусон]]
# {{Филиппинардин пайдах}} — [[Манила]]
# {{Финляндиядин пайдах}} — [[Хельсинки]] ([[1993]])
# {{Франциядин пайдах}} — [[Валансьен]]
# {{Франциядин пайдах}} — [[Лимож]]
# {{Хорватиядин пайдах}} — [[Загреб]]
# {{Черногориядин пайдах}} — [[Будва]]
# {{Черногориядин пайдах}} — [[Подгорица]]
# {{Чехиядин пайдах}} — [[Прагьа]] ([[1995]])
# {{Чилидин пайдах}} — [[Сантьяго]]
# {{ЧӀехибританиядин пайдах}} — [[Лондон]]
# {{Эрмениядин пайдах}} — [[Ереван]] ([[1995]])
# {{Эстониядин пайдах}} — [[Таллин]]
# {{Япониядин пайдах}} — [[Токио]] ([[1991]])
</div>

== Баянар ==
{{Баянар}}

== ЭлячӀунар ==
* {{Commons|Moscow}}

{{Урусатдин административ паюн}}
{{Урусатдин шегьерар-миллионерар}}

{{1000}}

[[Категория:Москва|*]]