Цур

Википедия:1000
Википедиядихъай

Цур — химиядин элементрин девирдин системадин 4-лагьай девирдин 11-лагьай кӀеретдин, 29 атомдин нумра авай химиядин элемент. Cu символдалди ишара жезва (латCuprum). ГьакӀан затӀ «цур» (CAS-нумра — пластиквал авай, къизилдинни-жегьре рангунин (оксиддин пленка авачиз — жегьре рангунин) элячӀдай металл я. Дегь чӀаварилай инсандин патай кардик кутазва.

ТӀебиатда жугъурун[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Михьи кӀус яз жагъай цур

Чилин чкалда квай цурунин юкьван кьадар — (4,7-5,5)·10−3% (массадиз килигна) я. Гьуьлуьн ва вирен це цурунин кьадар гзафни-гзаф тӀимил я: 3·10−7% ва 10−7% (массадиз килигна) кьурвал я.

ТӀебиатда цур гьам галкӀурунра, гьамни михьи кӀусар яз жагъизва. Индустриядин метлеб авай галкӀурунар халькопирит CuFeS2, цурунин колчедан хьиз малум я, халькозин Cu2S ва борнит Cu5FeS4 я. Абурухъ галаз цурунин маса минерални гьалтзава: ковеллин CuS, куприт Cu2O, азурит Cu3(CO3)2(OH)2, малахит Cu2CO3(OH)2. Са бязи вахтара цур михьи кӀусар яз гьалтзава, чара-чара кӀватӀ хьунрин масса 400 тонндав агакьзава[1].

Физикадин кьетӀенвилер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Цурунин кристаллар

Цур — къизилинни-жегьре рангунин пластиквал авай металл я, ахъа гьавада фад адаз хас тир интенсив хъипивал авай яу ранг гузвай оксиддин пленкадив кьазва. Эку чкада шуькуь пленкайриз къацувал авай аби ранг авайди я.

Цурунин са шумуд цурурна акадарун (сплав) авайди я: латунцинкдихъ, кишпиркъеледихъ ва маса элементрихъ галаз, мельхиорникельдихъ, баббитаркьуркьушумдихъ ва масадбур.

Хкудун[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Цур цурунин рудайрикай хкудзавава. Цур хкудунин асул методар — пирометаллургия, гидрометаллургия ва электролиз я.

  • Пирометаллургиядин метод - цур сульфиддин рудайрикай арадал гъизва, (мисал яз CuFeS2):
  • Гидрометаллургиядин метод - цурунин минералар какадарнавай гугуртдин кислотада, я аммиакдин растворда цӀурурзава. Аэпа арадал атй растворрикай цур металлик ракьуналди хкудзава:

Химиядин кьетӀенвилер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

ГьакӀан затӀ[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Кьежей гьавада цур окисламиш жезва ва (II) цурунин основной карбонат арадал къвезва:

Къайи концентрироватнавай гугуртдин кислотадихъ галаз реакция ийизва:

Кудай концентрироватнавай гугуртдин кислотадихъ галаз:

Яд галачир гугуртдин кислотадихъ галаз, 200 °C-далди:

Акадарнавай гугуртдин кислотадихъ галаз, гьавадин кислород иштиракдалди ифирна :

Концентрироватнавай азотдин кислотадихъ галаз реакциядиз гьатзава:

Какадарнавай азотдин кислотадихъ галаз реакциядиз гьатзава:

Пачагьдин эрекьдихъ галаз:

Кудай концентрироватнавай хлороводороддин кислотадихъ галаз:

Какадарнавай хлороводороддин кислотадихъ галаз, килород иштиракдалди:

Газдин тегьерда авай хлороводороддихъ,500—600 °C-далди:

Бромоводороддихъ галаз:

ГьакӀни цур, концентрироватнавай сиркедин кислотадихъ кислород иштиракдалди реакйия ийизва:

Концентрироватнавай аммонийдин гидроксидда цӀрурзава ва аммиакатар арадиз къвезва:

(I) цурунин оксиддив окисламиш жезва кислород тӀимил хьайла 200 °C-далди ва (II) цурунин оксиддив окисламиш жезва кислород пара хьайла 400-500 °C-далди:

Цурунин порошок хлордихъ, гугуртдихъ кӀвалин температурада реакциядиз гьатзава:

300—400 °C -далди гугуртдихъ ва селендихъ галаз реакциядиз гьатзава:

Металлтуширбурун оксидрихъ галаз:

Калийдин цианид галаз реакциядиз гьатзава, калийдин дицианокупрат(I), щелочь ва водород арадал къвезва:

Концентрироватнавай хлорводороддин кислотадихъ ва калийдин хлоратдихъ галаз:

Эдебият[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Баянар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

  1. Медь самородная в БСЭ Архивация 10 сентябрь 2009 йисан.

ЭлячӀунар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]