Дакка
 Кьилин шегьер
|
Дакка тахьайтӀа Дака (бенг. ঢাকা; ингл. Dhaka, виликра Dacca хьиз кхьизвай тир[3]) — Бангладешдин кьилин шегьер я. Дакка тӀвар алай дивизиондин ва Дакка тӀвар алай округдин административ юкь я. Уьлкведа виридалайни къалиндаказ ацукьарнавай шегьер я, агьалидин гьисабдал гьалтайла дуьньяда цӀудлагьай чкадал ала. Кьиблепатан Азиядан виридалайни чӀехи шегьеррикай сад я[4].
ЧӀехи Дакка тӀвар алай агломерациядин юкь я. Буриганга вацӀун рагъэкъечӀдайпатан къерехдал чка кьунва. Бангладешдин сиясатдин, экономикадинни медениятдин «рикӀ» я.
МискӀинрин Шегьер хьиз йижир тир, гьакӀни Рикшайрин дуьньядин кьилин шегьер лугьудай лакӀабдалди машгьур тир (гьар йикъан кьил кьиле ягъун — 500 агъзурдилай пара рикша)[5][6][7].
XVII-лагьай виш йисуз ЧӀехи Магъулрин регьбервилик кваз шегьер Джагьангир Нагар (виликан Джагьангир императордин тӀварунихъ) тӀвар алаз йижир тир. ЧӀехи Магъулрик квай Бенгалиядин кьилин шегьер ва вири дуьньядин муслин савдадин юкь тир.
Амма гилан чӀаван шегьер асул гьисабдалди британиядин регьбервилик XIX-лагьай виш йисуз эцигнавай. 1905-1911-лагьай йисарин арада яргъалди уьмуьр авачир РагъэкъечӀдайпатан Бенгалияни Ассам провинциядин кьилин шегьер яз авайди тир. 1947-лагьай йисуз Британиядин Индия чара хьайидалай кьулухъ Дакка РагъэкъечӀдайпатан Пакистандин административ юкь тир. 1971-лагьай йисалай инихъ аслу тушир Бангладешдин кьилин шегьер я[8][9][10][11].
Даккади портунин Читтагонг шегьердихъ галаз санал Бангладешдин экономикада юкьван рол къугъвазва. Шегьер уьлкведин сиясатдин, медениятдинни илимдин юкь я. Дакка пара кьабул хьанвай памятникрин кӀвал я, гьа гьисабдик: Jatiyo Sangsad Bhaban, Даккадин Университет, Азад авун патал тир Дяведин музей, Миллетдин музей, Шагьид Минар, Лалбах[12].
Эхиримжи цӀуд йисара Даккади вири уьлкведай тир инсанрин атунар «эхи ийизва», абуру Даккадикай дуьньядин виридалайни фад чӀехи хъижезвай шегьеррикай сад ийизва. Шегьерди пара чара уьлквейрин инвестицияринни масавилин (алишверишдин) чӀехи кьадар чӀугвазава.
Шегьер улакьдинни алакъайрин хилера жезвай модернизациядин шагьид я — къенин юкъуз шегьерда Даккадин Метро ва гилан чӀаван авторекьер йигин темпралди эцигзава.
ГьакӀ ятӀани, шегьер, виликдини хьиз, зурба проблемайрал гьалтзава — кьадардилай артухан тун, кесибвал, яшамиш жезвай агьалийрин паравал, кьацӀурунарни мсб.
Климат
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Дакка - чими, зегьемни ламу тропикрин климат авай шегьер я. Классификациядиз килигна Даккадиз тропикрин ламуни кьурай климат ава. [13]Вири юкьван гьалдин йисан къваларин кьадардикай 80% кьван тӀулдинни марадин варцарин арада къвадайди я[13]. КӀумпарикайни индустриядин хкатайрикай хкатзавай ятарни гьаваяр кьацӀурун - Даккадин зурба проблема я. Ада жемятдин сагъвилизни уьмуьрдин еридиз лап пис таъсир йизвайди я[14]. Даккадин арада авай цин объектарни уьленар терг хьун мумкин я, вучиз лагьайтӀа абур алай мукьарал (чкайрал) пара гьавайрин кӀвалерни маса дараматар эцигзавайди я. Элкъвена къваларив гвай гьалар кьацӀурунихъ галкӀанвай тӀебии тир яшамишдай мукьарин эрозияди мукьан (чкадин) биофаунадин чӀехи паюниз терг авунин хатавал ийизава.[14].
- Юкьван гьалдин йисан температура — +26 °C я.
- Юкьван гьалдин йисан гарун йигинвал — 6 м/с.
| Даккадин климат | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Активвал къалурзавай лишан | Янв | Фев | Март | Апр | Май | Июнь | Июль | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | |
| Абсолют максимум, °C | 29 | 33 | 38 | 38 | 38 | 39 | 37 | 37 | 35 | 34 | 32 | 30 | |
| Юкьван максимум, °C | 24 | 26 | 30 | 31 | 31 | 31 | 30 | 31 | 30 | 30 | 28 | 25 | |
| Юкьван температура, °C | 19 | 22 | 26 | 28 | 28 | 28 | 28 | 29 | 28 | 27 | 24 | 20 | |
| Юкьван минимум, °C | 14 | 17 | 22 | 25 | 26 | 27 | 27 | 27 | 26 | 25 | 20 | 16 | |
| Абсолют минимум, °C | 9 | 9 | 14 | 18 | 21 | 22 | 24 | 23 | 21 | 18 | 12 | 10 | |
| Къваларин норма, мм | 0 | 20 | 50 | 110 | 260 | 350 | 390 | 310 | 250 | 160 | 30 | 0 | |
Экономика
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Шегьерда вири уьлкведин индустриядикай чӀехи пай мукь (чка) кьувайди я. Дакка джутар акъудунин, памбаг ишлемишдай, металл ишлемишдай, недай-хъвадай затӀарин ва маса индустрияр авай мукь я. ГьакӀни ина муслин акъуддайди я. Дакка авай регион джутни дуьгуь цана агакьрунив магьшур я.
2009-лагьай йисан малуматрив кьурвал, Даккадин КъВБ-дин кьадар 85 млрд АСШ-рин доллар тир, КъВБ-дин гьар йисандавай чӀехи хьунин кьадар 6,2 % я. Гьар инсандал къвезвай юкьван гьалдин пуларин кьадар - 1350 доллар са йисуз. Амма вири майишатрикай 34 % кьван кесибвилин цӀарцӀик ква, парабуру йикъа 5 доллар аваз кьил хуьзава. КӀвалах авачирвилин дережа - 19% кьван я.
Демография
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Даккадин (шегьердин администрациядик акатзавай чилера) агьалийрин сан-гьисаб — 7 млн кас я. 2013-лагьай йисан малуматрив кьурвал, кьилин шегьрдин вилаятдик акатзавай яшамишдай чкайрихъ галаз санал Дакка 15 миллиондилай пара касдиз кӀвал я[15]. Гьар йисуз агьалийрин кьадар 4,2 процентдал чӀехи жезва, им Азиядин шегьердин арада виридалайни чӀехи къалурзавай лишанрикай сад я[16].
Агьалийрин чӀехи хъижезмай агьалийрин сан-гьисабди хуьруьн вилаятрай давай жезвай миграция къалурзава — 60-70-лагьай йисарра хьанвай чӀехи хьуникай 60 % хуьруьн агьалийрал гьалтна. Агьалийрин кьадар 1980-лагьай йисалай кьулухъ хьанвай Дакка шегьердин сергьятар са шумуд сеферда масакӀа авунин гъиляй лап тӀимилдай са миллиондал чӀехи хьана[16].
Far Eastern Economic Review-дин малуматрив килигна, 2025-лагьай йисуз Дакка 25 миллиондилай пара кас яшамишна кӀанда.[17]
Дакка шегьердин агьалийрин арада кӀел-кхьиз чирвилин дережани хкаж жезва. Мисал патал, 2001-лагьай йисуз вири агьалийрикай кӀел-кхьиз чидайбур 62,3 % тир, 2010-лагьай йисуз — 72,7 % хьана. И къалурзавай лишан вири уьлкведин юкьван кӀел-кхьиз чирвилин дережадилай (56,5 %) хейлин чӀехи я.
Миллетрин ибарат
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Дакка шегьердин миллетрин ибарат саки са жинсининди я, вучиз лагьайтӀа адак квайбурукай 96 % — бенгалар, 2 % — катай бигьарар я. Амайбур хъсан уьмуьр жугъурун патал куьч хьанвай Бангладешдин куьлуь халкьарин — мейт, кгьаси, санталар, чакма, гьара, ораонарни мунда — векилар я.[18]
Ибурулай гъейри Даккада пара кореявияр, китайвияр, индиявияр, пакистанвияр, непалвияр, бирмавияр, шри-ланкавияр ва маса уьлкведай тирбур яшамишзава. Абур жуьреба-жуьре индустрияра кьилиз тухудай къулугърал кӀвалахзава.
ЧӀалар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Саки гьар Даккадин агьали Бангладешдин миллетдин тир бенгали чӀалал рахазава. Пара шегьердин агьали жуьреба-жуьре бенгалидин нугъатрин ва уьлкведин регионал тир чӀаларин гъавурда акьазава, мисал патал, Читтагониан (Chittagonian) ва Силгьети (Sylheti) — абур бенгали ва асам чӀаларин нугъатдин акахьун я. Шегьерда чпин тайифаррин чӀаларал рахадай уьлкведин регионрай тирбур гьалтзава — бишнуприя манипури, араканар, чакма, гаро, хо, кокборок ва курукх.
Шегьерда урдудал рахадай жемятни ава, адак Индиядайни Пакистандай куьч хьанвай мусурманар ква. ГьакӀни Дакка 300 агъзурдилай пара бигьаридиз кӀвал я. Абур 1947-лагьай йисалай кьулухъ РагъэкъечӀдайпатан Индияда авай чилерилай масанал алуднавай ва РагъэкъечӀдайпатан Пакистанда чпиз са далда жедай чка жагъанвай мусурманрин несилар я. Абурун дуьз кьадар тийиджир я. Официал малуматрив кьурвал, гьич тахьайтӀа 40 агъзур кас я. Вири Бангладешда 300 000 урду чӀалал рахадайбур ава фикирнава, абурукай чӀехи пай Даккада авай катайбурун лагерра ава.
Инглис чӀал — кьведлагьай асул тир чӀал я. Ам Дакка шегьердин жемятдин лап вини дережадин къатарра кӀвалахарзава, гьакӀни адетдалди коммерцияда, масавиле (алишверишда), ихтияр хуьдай системайрани маарифда кӀвалахарзавайди я[19][20][21].
Ислам — Дакка шегьерда агъавал ийизвай дин, мусурманрикай чӀехи пай — 83 % — суьннияр я. ГьакӀни чӀехи тушир шиитрин уммани ава. Шегьерда агьмадитрин сектадини — Мирза Гъулам Агьмадан пад кьазвайбур — векилвал ийизава.
Индуизм — пад хуьдайбурун кьадардал гьалтайла шегьердик кьведлагьай дин я — 16 % кьван я. Даккада буддистрин ва христианвилин гъвечӀи уммаярни ава.
Ибуралай гъейри Даккада лап са тӀимил исмаилитар, сикхар, багьаяр ва исламдилай вилик тир адет динрин векилар яшамишзава.
Гьар гьи конфессиядин гьал хьайитӀани, макьамар, кьуьлерни эдебиат Дакка шегьердин диндиз талукь тир уьмуьрда зурба метлеб квай аспектар яз амукьзава.
Эхиримжи йисарра диндин дибдикди ийизвай гуж авунин дережадин хкажун мукьвал-мукьвал малуматзава.[22]
Маариф
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Даккада 52 университетди мукь кьунвайди я, абурукай виридалайни цӀуруди - Dhaka College я, ам Британиядин Индиядин кӀелдай мукьарикай виридалайни цӀурубурукай сад я, адан бине 1840 йисуз кутуна. Гьа гьана Бангладешдин виридалайни чӀехиди тир Даккадин университетди мукь кьунвайди, ана 30 агъзурдилай пара студентди кӀелзава. Маса Даккадин кьетӀен чӀехи метлеб авай кӀелдай мукьар ибур я: Jahangirnagar University, Bangladesh University of Engineering and Technology (BUET), The Dhaka Medical College, Sir Salimullah Medical College ва мсб.
Дакка шегьердикай библиография
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- Pryer, Jane (2003). Poverty and Vulnerability in Dhaka Slums: The Urban Livelihood Study. Ashgate Publishing. ISBN 0-7546-1864-1. OCLC 123337526 243482310 50334244 50939515.
- Rabbani, Golam (1997). Dhaka, from Mughal outpost to metropolis. University Press, Dhaka. ISBN 984-05-1374-5.
- Ahmed, Sharifuddin (1991). Dhaka: Past, Present and Future. The Asiatic Society, Dhaka. ISBN 984-512-335-0.
- Sarkar, Sir Jadunath (1948). History of Bengal (II). Dhaka.
- Taifoor, S.M (1956). Glimpses of Old Dacca. Dhaka.
- Karim, Abdul (1992). History of Bengal, Mughal Period (I). Rajshahi.
Эдебият
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]ЭлячӀунар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Баянар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- ↑ Dhaka, Bangladesh Map. National Geographic Channel. Архивация 26 июнь 2013. Ахтармишун 6 сентябрь 2009.
- ↑ ="BangladeshStatPock2008">Statistical Pocket Book, 2008 (pdf). Bangladesh Bureau of Statistics. Ахтармишун 15 август 2009.
- ↑ PAKISTAN: Dacca, City of the Dead (3 May 1971). Проверено 15 ноябрь 2011.
- ↑ World Bank (30 July 2010). Country Assistance Strategy for the People’s Republic of Bangladesh for the Period FY11-14, page 4.
- ↑ Statistical Pocket Book, 2008 (PDF). Bangladesh Bureau of Statistics. Ахтармишун 15 август 2009.
- ↑ Lawson, Alastair. Dhaka's beleaguered rickshaw wallahs, BBC News (5 October 2002). Проверено 19 сентябрь 2009.
- ↑ everything about our city. Dhaka City. Ахтармишун 8 май 2010.
- ↑ Md Mashrur Rahman Mishu . Historic Dhaka city: Past glory and present crisis. Archive.thedailystar.net (7 August 2010). Ахтармишун 22 июнь 2013.
- ↑ Shay, Christopher Travel - Saving Dhaka’s heritage: History, Bangladesh. BBC (15 August 2011). Ахтармишун 22 июнь 2013.
- ↑ The World's Fastest-Growing Megacities. Forbes. Ахтармишун 22 июнь 2013.
- ↑ Danger in Dhaka, the fastest-growing city, BBC News (7 July 2010).
- ↑ http://www.huffingtonpost.com/anushay-hossain/branding-bangladesh-india_b_4671353.html
- ↑ 13,0 13,1 Weatherbase: Historical Weather for Dhaka, Bangladesh. weatherbase.com. Архивация 25 август 2011. Ахтармишун 15 декабрь 2008.
- ↑ 14,0 14,1 Mondal, M. Abdul Latif. Our Cities: 15th Anniversary Special, The Daily Star (27 сентябрь 2006). Проверено 27 сентябрь 2006.
- ↑ Newgeography.com Evolving Urban Form: Dhaka. Newgeography.com. Ахтармишун 26 июнь 2013.
- ↑ 16,0 16,1 Ошибка цитирования Неверный тег
<ref>; для сносокEDemo1не указан текст - ↑ Planet of Slums by Mike Davis. Asia Times (20 May 2006). Ахтармишун 8 май 2010.
- ↑ ::Our Cities::15th Anniversary Special. Thedailystar.net. Ахтармишун 8 май 2010.
- ↑ Govt ready to offer nationality to Urdu-speaking people: Moni. Проверено 12 апрель 2011.
- ↑ Socio-economic Problems of the Urdu Speaking Residents at Mohammadpur. Democracy Watch. Ахтармишун 12 апрель 2011.
- ↑ Persoob, Tasmia The Forgotten Community: Camp Based Urdu Speaking People in Bangladesh. Jahangirnagar University. Архивация 22 март 2012. Ахтармишун 12 апрель 2011.
- ↑ Dhaka Population. World Population Statistics. Ахтармишун 9 апрель 2014.