Куба

Куба
Республика Куба
República de Cuba


[[{{{тӀвар-род}}} пайдах\|Пайдах]]	[[{{{тӀвар-род}}} герб\|Герб]]

Гимн: [[{{{тӀвар-род}}} гимн\|«La Bayamesa»]]

Кьилин шегьер:

Гьавана

Шегьерар:

Гьавана, Сантьяго-де-Куба

Аслутуширвал:

1898 йисан 10 декабрь (Испаниядилай)

ЧӀал:

испан чӀал

Идара авунин тегьер:

Социал республика

Кьил:

Рауль Кастро (Гьукумат советдин председатель)

Майдан:

110 860 км² (105-лагьай)

· Цин кьадар %:

гъвечӀи

Агьалияр:

11 451 652 кас (73-лагьай)

· Агьалийрин чуькьуьнвал:

102 кас/км²

Пул:

Кубадин песо

КъВБ:

114,1 млрд. $ (67-лагьай)

· АСКА КъВБ:

9900 $

ИПВИ:

0,776 (51-лагьай)

Домен:

.cu

Телефондин код:

+53

Сятдин чӀул:

-5

Ку́ба (исп. Cuba), официал тӀвар — Респу́блика Ку́ба (исп. República de Cuba reˈpuβlika ðe ˈkuβa), официалтушир тӀвар 1959 йисалай — Адавилин остров) — Кариб гьуьлуьн кефер пата авай островдин гьукумат. Уьлкведин майданди, ЧӀехи Антил островриз талукь тир Куба остров, Хувентуд островар ва пара кьван маса гъвечӀи островар кьунва. Кефер Америкадикай Куба, кефер патай Флорид проливдив ва кьибле патай Юкатан проливдив атӀанва. Уьлкве 1945 йисалай ООНдин член я.

Виридалай чӀехи ва кьилин шегьер — Гьавана я.

Куба СМТ-дин (1945), Сад жез кӀан тийизвайбурун гьерекатдин (1961), Кариб гьукуматрин тешкилатдин (1994), Виридуьньядин алишверишдин тешкилатдин (1995) уртах язва.

Этимология

«Куба» тӀвар ЧӀехи Антил островрал яшамишзвай таина индеецрин чӀалариз (гила «кьенвай») талукь я. Ам вуч лагьай чӀал (гаф) ятӀа дуьз чидач. Бязи фикирдалди, им «бул бегьер гудай чил авай чка» (cubao)^[1], тахьайтӀа «лап хъсан чка» (coabana)^[2] лагьай чӀал язва.

Маса гипотезадиз килигна, Христофор Колумбди островдиз тӀвар Португалиядин Бежа районда авай Куба хуьруьн гьуьрметдай эцигна^[3]^[4].

География

Алай чка

Куба, Кефер, Юкьван ва Кьибле Америкаяр ккӀанвай чкада ава ва Вест Индияда виридалай чӀехи Куба остров, Хувентуд островар ва 1600 кьван маса гъвечӀи, ЧӀехи Антил островриз талукь тир островар кьунва. Цин къерехда авай чкайриз, къулай бухтаяр ва пара кьван дерин заливар хас я. Остров рифри ва кораллри элкъвена кьунва.

Кубадин ччилерин майдан — 110 860 км². Кьибле патай Куба Кариб гьуьлуьн ятари, кеферни — рагъакӀидай патай Мексика заливдин ятари ва кеферни — рагъэкъечӀдай патай Атлантик океандин ятари чуьхуьзва. Кубадилай Америкадал кьван яргъавал, Флорид проливдин виридалай гуьтӀуь чкадай — 180 км, Гаити островдал кьван Гарун проливдай — 77 км, Ямайка островдал кьван Колон проливдай — 140 км, Мексикадал кьван Юкатан проливдай — 210 км я.

Рельеф

Кубадин рельефдин чӀехи пай кьулувал тукӀуьрзава. Кьакьан чкар ва сувар уьлкведин 1/3 пай кьазва. Ина суван пуд асул системаяр — рагъакӀидай пата Кордильера-де-Гуанигуанико, юкьван пата Эскамбрай ва рагъэкъечӀдай пата Сиерра-Маэстра системаяр я. Виридалай кьакьан суван массив, кьиблединни — рагъэкечӀдай цин къерехдайтӀуз 250 км-диз яргъи хьанвай Сиерра-Маэстра я. Адан лап кьакьан кӀукӀ — Туркино кӀукӀ я (1972 м). Островдин рагъакӀидай пата авай гуьрчег сувар иердаказ гудунва ва инсанар ана яшамиш кьеридиз ацукьзава.

Кубадин гьар сана карст гегьенш я, гьавиляй ина пара кьадарда чӀехи кьветӀар ава. ГьакӀ, Кубадин рагъакӀидай пата, Санто - Томас кьветӀдин система ава, ччилин кӀаник и кьветӀ пара кьван галереярриз гегьенш жезва и галереяррин вири санал яргъивал — 25 км я. Фад — фад ина «моготес» тӀвар авай чкайризни гьалтиз жеда, моготес — карстдин тропик форма я, кьакьан, саки тик гуьне ва кьулувилин кӀукӀ авай раг я. Инсанри чпиз яшамиш жез ацукьиз, са тӀимил кӀунтӀар авай кьулувалар виридалай пара хкягъзава. Цин къерехар ина аскӀан, гагь уьленар авай ва манграрин къалин вал — кусар экъечӀзавай чкаяр я. Фад — фад, са шумуд километрриз яргъи жезвай къумадин пляжар ава, абурукай тӀвар — ван авай пляж, Икакос островда авай Варадеро курорт я.

Мядендин менфят авай затӀар

Никель гьасилунин крара Куба дуьньяда кӀвенкӀве аваз физва (запасрив 2 — лагьай, гьасилунин крара 3 — лагьай чкада), пара кьадарда хромдин, марганецдин, ракь ва цур квай мяденрин, асбестдин, къванцин къелин ва фосфоритрин запасар ава. ЦӀивинрин мяденар авайди туш. Уьлкведин рагъакӀидай пата нафтӀадинни газдин мяденар жагъурнавай. Бязи малуматрикай, Кубада нафтӀадин запасар 5 млрд баррельдилай пара я, амма Гьаваннади и цифраяр 20 млрд кьван хкажзава, газдин запасарни — 300 млн куб. м.

Климат

Кубадин климат — тропик ва пассат гарар авайди я. Ина йисан юкьван температура 25,5 °C туькӀуьрзава. Видалай къайи январь вацран юкьван температура 22,5 °C я, виридалай чими августдин — 27,8 °C. Къереха авай ятарин температура хъуьтӀуьз 22 — 24 °, гатуз 28 — 30 °C кьван агакьзава. Асул гьисабдалди, юргъарин тегьерда къвазвай къваларин йисан юкьван къадар — 1400 мм я, амма пара вахтара кьурагь йисарни жезва.

Кубада климатдин кьве бере тафават аваз аквазва: марфарин бере (май — сентябрь) ва кьурагь бере (октябрь — апрель).

Кубадин климатдин кьетӀенвал, йисан къене масакӀа тежезвай адетдин вини дережадин ламувал я. Вини дережадин ламувал ва чимивал, инсанрин сагъвалдиз виже текъвердаказ таъсирзава. Амма цин къерехра авай чкайра, гьуьлуь гьавадин зегьемвал тӀимиларзава, ва нянин береда гьава серинарзава.

Кубадик, гатунни — зулун береда (июнь — ноябрьдин юкь) арадал къвезвай тропик циклонар галукьзава. Циклонар, Гъвечи Антил островра ва Кариб гьуьлуьн рагъакӀидай пата сифте кьил къачуна, ахпа Флоридадал элячӀзава. Тайфунрихъ галаз арадал къвезвай бул юргъар ва лап къати гарар, островдин агьалийриз ва майишатриз чӀехи зиянар галукьарзава.

Вирерни вацӀар

Кубадин вацӀар куьруь ва тӀимил ятар авайбур я. Ина авай 600 вацӀарикай 2/5 кефер патаз, амайбур — кьибле патаз, Кариб гуьлуьз авахьзава. Цин къерехда пара къадарда авай уьленрикай виридалани чӀехиди Сапата уьлен я.

Виридалай чӀехи вацӀ, Куба островдин рагъэкъечӀдай пата авай Кауто вацӀ я, яргъивал — 370 км. ВацӀари гзафни — гзаф марфарикай менфят къачузва.

Кубадин вирер гъвечӀи, уьцӀуь ва уьцӀуь тушир цин гьуьлуьхъ галай вирер я. Куба островдин кефер патан цин къерехда Лагуна - де - Лече лагуна ава, патаг гвай гуьлуьн селлерихъ галаз кӀаникай хкажзавай киждин хар — харар вириз авахьайла, лагуна нек хьиз лацу жезва. Цин гьамбарханайрикай чӀехиди Саса я.

Накьвадин къат ва набататрин алем

Кубада авай накьвадин 13 жуьредикай, 80 % гарун эсердик тӀимил — тӀимил чукӀанвай киреждин къванцикай арадал атанвайди я. Ин яру рангунин кӀеви накьвар, вини дережадин мублагьвалдив тафават аваз я, ва ина вири йиса кьиляй-кьилиз плантацияррин набататат цазвайди я, асулдай шекердин нацӀ. Кубадин асул мублагъ районар кьибле пата Гьаванадилай Сьенфуэгосдал кьван, Камагуэй провинциядин рагъакӀидай пата, гьакӀни Сьерра-де-Санкти-Спиритус суванни Кариб гьуьлуьн арада авайди я. Яд гузвай ччилерин майдан — 8700 км² (2003).

Кубада 3000 — дилай пара набататринни цьукверин жуьреяр экъечӀзавайди я, идалайни гъейри кубадин флорадин векилрин 50 % эндэмикар я, яни кьилди са Кубадиз хас бур я ва дуьньядин маса чкайра авайди туш. Америкадин колонизация эгечӀайла къулухъ, Кубада авай тамарин майдан пара кьван тӀимил хьанва. Европавияр къведалди, тамари уьлкведин саки зур пай кьазвай, ахпа и лишан 10 % кьван агъуз хьана, гила тамар кьилди са сувар ва уьленар авай районра амукьнава. Амма 1960-й йисарилай, уьлкведин гьукуматдин алахъунрин нетижада, ичӀиз амукьнавай ччилерин чӀехи пайда ттарар цанвай ва гьавиляй гила уьлкведин къудай са пай тамари кьунва.

Тропик тамара пеш авахьдай ва гьамиша къацу тир ттарарикай ибарат я, ина яру ттар, гуяк ттар, кампеш ттар ва цедрела, кьулувалрин ва аскӀан гуьнейрин яру накьвара экъечӀзава. РагъакӀидай пата авай Пинар-дель-Рио провинцияда, Куба островдин рагъэкъечӀдай пата ва Хувентуд островда авай кьурагь районриз хас тир къванцин накьвара нарат ттарцин тамар гегьенш я. Гзаф кьериз гьалтзавай ва бязи малуматрикай дуьньяда 100 млн йис кьван авай «Microcycas calocoma» пальмадин ттарар Пинар-дель-Рио провинцияда экъечӀзава. Ина кьил гъидай набататар экъечӀзавай саваннаяр, гьакӀни куьлуь пешерин валар, кактусар ва агаваяр экъечӀзавай районар ава. Агъада авай цин къерехдин районра мангрри чка кьунвайди я.

Гьайванрин алем

Нек хъвадай гьайванарин векилрикай ина: кубадин такуахе (гила саки терг хьанва), сараралайбурукай — хутияр, ва кьаркъулуврин 23 жуьре. Гъуьрчехъанвал ийидай ничхиррикай иниз масанай гъанвай ва хуьнвай миргер ава.

Кубада нуькӀверин 300 жуьре авайди я, абурукай 20 жуьре кьилди Кубадиз хас я ва дуьньядин маса чкайра гьалтзвач. Ина фад — фад гьатзавай нуькӀвер — фламинго, чӀулав нуькӀвер, билбилар, колибри, тутунуькӀ ара, гъвечӀи грифар. Кьилди Кубадиз хас тир кубадин трогон нуькӀ, рангунай кубадин пайдахдиз ухшар я лугьуз, Кубадин халкьдин нуькӀ яз гьисабзава.

Рептилиярикай фад — фад аллигаторар, игуанар ва маса хуьрлуьнкӀар, къураматдин хъалхъас хъипер, кьил-кьилиз галкӀанвай хъалхъас къиб ва бисса, крокодилар, цӀалцӀампӀузаррин удав ва маса агъу квачир гъуьлягъар. 60 жуьре хъипер, абурун арада кьеридиз гьалтзавай кубадин къиб ва яц - къиб.

7 агъзур пепейрин жуьреяр ава, абурукай фад — фад гьалтзавай термитар ва кокуйо - экуь - пепе.

Ятара 500 виш жуьре гъедер авайди я. Са шумуд жуьре акулаяр. Цин къерех чкайра ва вацӀара америкадин ламантин авайди я. Карстдин кьветӀера авай вирера буьркьуь гъедер ва креветкаяр гьалтзава. Пахлаханхьтинбурукай — кьураматдин краб ва дервиш - пахлахан.

Административ паюнар

Куба унитар гьукумат я. 2011 йисал кьван остров 15 провинциярриз ва са Хувентуд островдиз административвилелди ччара жезвай. 2011 йисан январьдилай, Гьавана провинция кьве Артемиса ва Маябеке провинциярриз ччара ийиз къетӀъ авуна. Гьавиляй провинцияррин къадар 16 — дал кьван хкаж хьана.

Пинар-дель-Рио (исп. Pinar del Rio)
Артемиса (исп. Artemisa)
Гьавана шегьер (исп. Ciudad de La Habana)
Маябеке (исп. Mayabeque)
Матансас (исп. Matanzas)

Сьенфуэгос (исп. Cienfuegos)
Вилья-Клара (исп. Villa Clara)
Санкти-Спиритус (исп. Sancti Spiritus)
Сьего-де-Авила (исп. Ciego de Avila)
Камагуэй (исп. Camagüey)

Лас-Тунас (исп. Las Tunas)
Гранма (исп. Granma)
Ольгин (исп. Holguin)
Сантьяго-де-Куба (исп. Santiago de Cuba)
Гуантанамо (исп. Guantanamo)
Остров Хувентуд (исп. Isla de la Juventud)

ИнфратуькӀуьрунар

Улакь (транспорт)

Куба островда Кубадин ракьун рехъ, автомобил рекьерин чил. Маса уьлквейрихъ галаз гьуьлуьн ва цавун алакьа ава. Кубадин асул Cubana de Aviación авиакомпаниядиз дуьньядин 32 уьлкведа векивал ава.

Алакьа

Кастро гьукумдик атай чӀавуз Кубадин алакьа четин йикъа авай. СССРди иниз суьрсетар ва телевидениедин алатар гуналди, кубадин алакьа вилик тухуз пара кьван куьмек авуна.

2003 йисуз ина кьве интернет — провайдер кӀвалахзавай. Гьукуматдин домен .cu.

Кьенин Кубада мобил алакьадин кьилди сад тир оператор кардик ква — копания ETECSA, гьукуматдин контрольдик квай Cubacel савдавилин марка алаз кӀвалахзава. 2008 йисал кьван, гьакӀан ватанэгьлийриз мобил алакьадин къуллугъдикай менфят къачуз къадагъа тир, мобил алакьа кардик кутуз кьилди са ччара уьлкведай тир ксариз ва гьукуматдин чӀехи къуллугра авайбуруз ихтияр авай. Рауль Кастроди и къадагъаяр пуч авурла къулухъ, 2008 йисан 14 апрельдилай ETECSA компанияди гьакӀан ксариз вичин къуллугъар вугуз эгечӀнай.

Агьалияр

Кубадин демографиядин цӀар. 2005 йисан малуматар.

Кубавияр — асулдай маса халкьар сад — садахъ галаз акахьуналди арадал атанвай халкь я. Иниз испанжувар къведалди, Кубада сибонейрин, аравак группадин индейциярин, гуанаханабейрин ва Гаитидай иниз куьч хьанвай индейциярин тайифаяр яшамиш жезвай. Амма испанрин клонизациядин нетижада индеецрин чӀехи пай телефнай.

Испан колонистриз, плантациярра кӀвалахиз пара кьван кӀвалахдай ксар герек хьайивиляй, абуру Юкьван Африкадай лукӀар гъиз эгечӀнай, лукӀар асул гьисабдалди йоруба, ашанти, эве, конго тайифарикай тир. 350 йисан къене испанжуври иниз 1 миллиондилай пара африкадин лукӀар гъанвай, гила Куба агаьалидин 40 % гьа лукӀарин несилар я. Гьа и себебдилай 1853 — й йсалай 1874 — й йисал кьван Азиядай иниз 125 000 — дилай пара китайжувар гъанвай. И чӀавалди Гаванада «Чайна-таун» тӀвар алай китайжувар амукьзавай мягьле ава. Идалайни гъейри иниз Юкатандай, Юкьван ва Кьибле Америкадай тӀимил къадарда индеец — лукӀар гъизвай. Гьа бередани Испаниядай иниз 850 000 кас куьч хьанвай, асул яз галисияр, кастилар, наваррар, каталонар, амма ина яшамиш жез вири амукьнач. XVIII виш йисан эхирдилай иниз Гьаити островдай ва Луизианадай французрин чӀехи авахьун къвез эгечӀна. Бегьем чӀехи, куьч жезвай ксарин авахьун иниз гьакӀни Германиядай, Британиядай ва Итадиядай тир, Мексикадай иниз пара кьван индейцияр кьуч хьанвай. Кубадиз куьч хьунин зурба къалабулухар Садлагьай ва Кьведлай Дуьньядин дяверин чӀавуз эгечӀнай, эвелимжи нубатда иниз пара къадарда чувудар катзавай.

Кубадин этник туькӀуьрундикай авай малуматар сад — садав кьазвач. 1953 йисуз лацубуру вири агьалидин 84 % кьазвай. 2002 йисан агьали сиягьдиз къачунрин официал малуматрикай, Кубадин агьали 65,1 % (7 271 926) — лацубур, 24,8 % (2 778 923) — къумралар, 10,1 % (1 126 894) — чӀулавбур, 1 % (113 828) — китайжувар туькӀуьрзава.

Агьалидин кьуьзуь хьун

Британиядин The Economist газетдин малуматрикай, латиноамерикадин уьлквейрин арада, агьалидин кьадар агъуз жезвай уьлкве кьилди са Куба я. The Economist — дин фикирдай идан асул себеб агъа дережадин аялар хунин кьадар я. 1963 йисуз са папаз жезвай аялрин кьадар 5 тир, 1978 — й йисуз и цифра 1,9 кьван агъуз хьанвай, гила са папаз аватзавай аялин кьадардин коэффициент 1,5 я. Маса патахъай, халкьдин сагъвал хуьн патал кардик квай система хъсан кӀвалахзавайвиляй, уьлкведа кьуьзуьбурун къадар хкаж хьана. Гьа ивиляй, 2008 йисуз уьлкведин тарихда садлагьай сефер, 14 йисалай жегьил ксарин кьадар 60 йисалай чӀехи ксарин кьдардихъ галаз барабар хьанвай. И вакъиади Кубадин пенсиядин система хатавилик кутузва.

Тарих

Европажуврикай иниз садлагьай атанвайди Колумб тир, ам 1492-й йисуз островдин рагъэкъечӀдай пата эвичӀнай. 1511-й йисуз Диего Веласкес де Куэльярди, островдин бинедин агьали муьтӀуьгъарна, форт Баракоа эцигна ва Кубадин садлагьай испанжув губернатор хьана. Колонизация, индейциярин кьиникьин шартӀуналди физвай, вучиз лагьайтӀа гьа чӀавуз островдин агьали 75 % индейцияр — тайно тир.

1823-й йисуз, индеецри аслутуширвал къачун паталай садлагьай къарагъун авунай, европажуври и къарагъун чуькьвена акъвазарнай.
1868-й йисуз Кубади аслутуширвал къачун паталай ЦӀуд йисан дяве эгечӀнай; къарагънавайбуру АСШ-дин пад кьазвай. 1872—1873 йисара дяве вини дережадиз агакьнай, ахпа къарагънавайбуру Кубадин кьилди са рагъэкъечӀдай патан Камагуэй ва Орьенте провинциярра женгер тухузвай. 1878-й йисуз, остров агьалидиз такӀанзавай къанунар алудзавай, ислягьвилин икьрар къабулнай.
1895-й йисуз Хосе Мартидин гъилик кваз, кубадин патиотрин кӀеретӀар Кубада эвичӀнай. И вакъия, испанрихъ галаз цӀийи дяведин эгечӀуниз себеб хьана, гьина кубажуври саки вири островдин контроль чпин гъилик чӀугна, чӀехи шегьеррилай гъейи.
1898-й йисуз АСШди Испаниядин аксиниз дяведик сифте кьил кутуна. И дяведа АСШ винел пад къачуна. Куба АСШдиз муьтӀуьгь жезва. ЦӀийи конституцияда, АСШди вичин къушунар Кубадиз ттун ихтияр авай. И къанун 1934 — й йисуз алуднай.
1952 йисан 10 мартдиз Фульхенсио Батистадин гьукуматдин элкъуьрун кьилиз акьудна ва вичин диктатура эцигна.
1953 йисан 26 июлдиз революцирнеррин кӀеретӀ кьилик Фидель Кастро гваз, Батистадин аксиниз женгер тухуз эгечӀнай, ва Монкададин казармайриз вигьинар авунай. И алахъун агалкьунралди акьалт ийиз хьанач, ва къарагъунда иштирак авунвай ксар вири дустагъда ттунвай. 1956 йисан 2 декабрьдиз Батистадин гьукумдин аксиниз къарагънавай революционеррин цӀийи кӀеретӀар островдин рагъэкъечӀдай пата эвичӀна, дяведин ягъунар эгечӀнай.
1959 йисан 1 январдиз диктатор Батиста Кубадай катнай. Гьа чӀавуз къарагънавай кӀеретӀрин къуватар, островдин юкьва авай Санта-Клара шегьерда ацукьнай, ва островдин рагъэкъечӀдай патан чӀехи майданар контрольдиз къачунвай. Гуьгъуьнлай, 8 январьдиз кӀеретӀрин колонна Гьавана шегьердиз гьахьна, гьина абур жемятдин чӀехи шадвилелди вилик экъечӀнай.

Гьукуматдин туькӀуьрун

Экономика

Баянар

↑ The Dictionary of the Taino Language (plate 8) Alfred Carrada. Архивация 19 февраль 2009.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 24 июнь 2016.
↑ Dictionary — Taino indigenous peoples of the Caribbean Dictionary --. Архивация 30 апрель 2008.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 24 июнь 2016.
↑ Augusto Mascarenhas Barreto: O Português. Cristóvão Colombo Agente Secreto do Rei Dom João II. Ed. Referendo, Lissabon 1988. English: The Portuguese Columbus: secret agent of King John II, Palgrave Macmillan, ISBN 0-333-56315-8
↑ da Silva, Manuel L. and Silvia Jorge da Silva. (2008). Christopher Columbus was Portuguese, Express Printing, Fall River, MA. 396pp. ISBN 978-1-60702-824-6.

ЭлячӀунар

Гьукуматдин идараяр

СМИ

«Bohemia» Архивация 16 октябрь 2009 йисан.
«Juventud Rebelde» Архивация 28 август 2014 йисан.
«Granma»
«Granma», инглис версия
Официальное агентство новостей «Пренса Латина», испаноязычная версия Архивация 10 апрель 2008 йисан..
Кубадин телевидениядинни радиостанциядин элячӀунар

Масабур

Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Куба

[1] The Dictionary of the Taino Language (plate 8) Alfred Carrada. Архивация 19 февраль 2009.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 24 июнь 2016.

[2] Dictionary — Taino indigenous peoples of the Caribbean Dictionary --. Архивация 30 апрель 2008.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 24 июнь 2016.

[3] Augusto Mascarenhas Barreto: O Português. Cristóvão Colombo Agente Secreto do Rei Dom João II. Ed. Referendo, Lissabon 1988. English: The Portuguese Columbus: secret agent of King John II, Palgrave Macmillan, ISBN 0-333-56315-8

[4] Silva, Manuel L. and Silvia Jorge da Silva. (2008). Christopher Columbus was Portuguese, Express Printing, Fall River, MA. 396pp. ISBN 978-1-60702-824-6.

[1]

[2]

[3]

[4]