КъанницӀуд йисан дяве

КъанницӀуд йисан дяве — Пак тир Рим импеприядани Европада вине хьун патал 1618—1640 йисара хьайи женг. Дяведа Европадин чӀехи пай гьукуматри пай кьуна. Сифте чпин арада женг католикрини протестантри тухузвай, ахпа вакъиаяр Гьабсбургарин къуват Европада кӀеви тахьунин цӀарцӀуз элкъвена. Женгерин чӀехи пай Германияда физвай. Дяведини гьадахъ галаз хьайи гишинвилерни азарри михьиз регионад ичӀизавай. Кьиблепатан Германияда кьилди гьар пудлагьайди дяведилай кьулухъ амукьна. Са шумуд чилериз виш йисалай пара чӀав герек атана инсанар дяведилай вилик алай дережа хкин патал.

Дяведин себебар

1555 йисуз Пак Рим император Карл Vди Аугсбургда разивал кутӀурла Шпейердин рейхстагда немцарин католикринни протестантрин арада хьайи дявеяр хьайила кьатӀанвай шартӀар кьабулнава: Немцарин 224 гьукуматдин кьилеривай чпивай чпинни чпин гьукуматрин дин хкягъ жезвай (Лютеранвални Католиквал).

Католикрин епископри кьиле тухузвай гьукуматра яшамиш жезавй лютеранривай чпин диндихъ агъаз жеда. Лютеранривай Пассауда 1552 йисуз разивал кутӀурла кьулухъ къачунвай католикрин чилер чпиз хуьз жеда. Лютеранвилиз элкъуьрнавай епископри чпин чилер кьулухъ гахгана кӀанзавай.

Европадин политикадин уьмуьрда XVI вишйисан кьилелай чӀехи чка Гьабсбургрин династидик гвай, испанринни австривийрин чхелрал пай хьайи. XVII вишйисан кьиле кӀвалин испан патахъ Испаниядилай гъейри гьакӀни Португалия, Кьибле Нидерландар, девлетлу Миландин герцогвал, Франш-Конте, Сицилия, Неапольни пара чӀехи Испаниядинни Португалиядин колонийрин империя авай. Австриядин Гьабсбургрихъ Пак тир Римдин империя, Богемия, Венгрияни Хорватия авай.

XVI вишйисан къене Европадин чӀехи гьукуматриз Гьабсбургрин гегемония Европада акъвазар ийиз кӀанзавай. Абурухъ галаз тухузвай гьуьжетрин кьиле католиквилин Франция авай — а чӀавуз ам Европадин милли гьукуматрикай виридалайни чӀехиди тир. Франциядин чилин сергьятар Гьабсбургрин чилерин арада элкъвена авай. Испаниядин маса душманар континентдин кефер пата авай — протестантвилин ГалкӀнавай провинцияр (Нидерландар), са шумуд йисарин къене дяведин къене вичин азадвал хуьзвай, мадни Англия, адан къуват гьуьлел гьуьжетдал эцигзавайни Испаниядин колонийрин чилер къачуз кӀанзавай.

Гьа душманрин интересар дуьньядин гьар жуьре регионра сад сада кьазавай. Виридалайни пара гьуьжетар Пак тир Римдин империяда кӀватӀ хьанвай. А чӀавуз ам гьамиша авай императординни фюрстрин арада авай гьуьжетрилай гъейри диндайни пай хьанвай. Реформациядин эхир гъидайла Аугсбургдин 1555 йисан диндин разивили са куьруь чӀавуналди акъвазарна Германияда лютеранринни католикрин арада авай душман акъвазарзавай. Разивилин шартӀарай, немцарин фюрстривай чпивай чпин дин хкягъ жезвай (лютеранвал дахьайтӀа католиквал) чпиз кӀанзавайвал. Абурун агьалияр чпин чилел алай диндал рази туширтӀа абурувай чпиз кӀани дин авай чилел хъфиз жезвай.

ГьакӀни империядик акатзавай маса гьуьжет — Балтик гьуьл. Скандинаврин протестант гьукуматар — сифте Дания, сакӀус геж Швеция — чпин экономикадин меденият хкаж жезвай береда авай. А чӀаварин къайдадай лап хъсан армияр аваз скандинаврин монархриз Балтика чпиз къачуз кӀанзавай, гьуьлуьн кьибле патан къерехрал чеб кӀеви авуна. Ахпа Речь Посполитаядиз абурун гьахьун акъвазар ийиз кӀанзавай. Европадин амай гьукуматриз гьакӀни Балтикада авай элверунин азад низам хуьз кӀанзавай.

Гьуьжетвилин пудлагьай регион Италия тир. Ана Италиядин дявейрилай эгечӀна Франциядинни Испаниядин интересар сад садаа кьазавай. XVII вишйисан кьиле испанри Италиядин чилин чӀехи пай кьуна Италиядин амай пай къачуз кӀанзавай. Абурун фикирра пара важиб чка кьазавай Вальтеллинади — Италиядинни Австриядин арада авай сувайрин дере, а чкади мумкинвал гузавай кьушунар, затӀарни пулар Кефер Италияда авай испанрин чилерай Рейндинни Инн вацӀарин винериз ракъуриз — гьанай Австриядиз дахьайтӀа Нидерландриз. Вальтеллиналин агьалийрин чӀехи пай католикар тир, абур кьиле тухузвай Гризонахъ галаз дуствиле авай протестантри. Дереда са шумуд къарагъунар авунвай католикри — эхиримжибур 1572ни 1607 йисара, протестантри абур кӀукӀварна.

Даниядин гьахьун

Стадтлонда 1623-исуз гъалибвал кьурла дявеяр авачиз пара вахт фенач. Дания дяведиз гьахьна Даниядин лютеран пачагь Кристиан IV, Пак тир Римдин империядик квай Гьольштайн гъилик гвай, куьмекна вичин мугьманвилин Агъа Саксонияди 1625 йисуз Пак тир Римдин империядин кьушуриз акси хьайила. Даниядиз кичӀе тир мукьвара католикрин крар вилик фейивили Даниядин суверенитет протестантрин халкь хьиз сергьятна жедайди. Даниядин гьал кефер Германияда лап кӀеви тир. Гьольштайн абурун гъилени хьайила, 1621 йисуз Гьамбургни хьана. Шотландиядин 13 700 солдат Кристиан IVдиз куьмеквилиз ракъурнавай, Англияди 6000. ГьакӀ хьана Кристиан экечӀна дяведик 20 000 солдатдин кьиле аваз. Адан дуст-гьукуматрин пайди ам кьабулзавай Гьольштайндин герцогвилиз, Даниядин пачагьвилиз ваъ. Кристианахъ галаз дяве тухун патал Фердинанд II кьушунар Альбрехт фон Валленштайн кьиле аваз ракъурна. А армияда 30 000—100 000 кас авай. Валленштайнан фикиррикай хабар авачир Кристиан са арадилай кьулухъ хъфиз мажбур хьана. Адан дуст-гьукуматарни чпин зегьметра акана адаз куьмек гуз жезвачир. Франциядин вичин къене дяве физавай, Швеция Польша-Литвадихъ галаз жяведа авай, Бранденбургдизни Саксониядиз кӀанзавачир Германиядин рагъэкъечӀдай пата цӀийи дявеяр эгечӀ ийиз.

Швециядин гьахьун

Швециядин пачагь Густав II Адольфа Польшадин кампания куьтягьарна Урусатдин куьмек хвена 1630 йисуз Помераниядин къерехрин патаг гвай Узедом островдал вичин кьушунар эцигна. Германиядин протестант курфюрстривай чпин дин текдаказ хуьз тежедай чидайди Густав Адольфа вад чӀалал протестантрин ихтияр хуьдай манифест акъудна. Помераниядин чӀехи шегьер Штеттин женг тахьана 20 июндиз къачуна. Густав Адольфан гьахьун Германиядин кефер патан протестант чӀехи пай шегьерри хъсандаказ кьабулна, гьакӀни адаз куьмекна къесенвай Мекленбургдин герцогрини Бранденбургдин курфюрст Христиан Вильгьельма, адахъ Эльбадал алай виридалайни еке къеле Магдебург авай. 1630 йисан эхирда Швециядин пачагьа Гьессен-Кассельдин ландграфахъ галаз альянс туькӀуьрна, 1631 йисан январдиз Франциядихъ галаз Бервальд разивал. А разивиляй Густав Адольфа Германияда 30 агъзур кьушунар хвена кӀанзавай, Ришельёди ам патал пул гана кӀанзавай.

1631 йисан гатфардиз 70 йисан Тиллиди Ной-Бранденбург къеле элкъвена кьуна, адан къене Швециядин пуд агъзур солдат авай. 19 мартдиз ам къачурла ада вири гарнизон кьена лютеранрин архиеписковилин кьилин шегьердал, Магдебургдал тухвана вичин армия, а чӀавуз шегьер Паппенгьайман кьушунри элкъвена кьунвай. Густав Адольф атана кӀанз Магдебургди вичин комендантвилиз Швециядин офицер Фалькенберг эверна. Тилли элячӀ авурла Швециядин пачагь Одердай виниз фена Силезиядиз, Франкфурт-Одер къачуна Ной-Бранденбург патал къастуниз вири дустагъда авайбур кьена. Императорди Тиллидиз лагьана Магдебургдилай кьушунар алудна Австриядиз гьукумат хуьн патал къвез. ЯтӀани Паппенгьайма эхиримжи штур тухвана адахъ галаз. Швециядин армия Магдебургдилай 150 мильда авай, Ляйпцигда, Саксониядинни Бранденбургдин курфюрстар санал кӀватӀ жедалди. Пуд йикъан къене шегьер артиллериядалди яйла 20 майдин экуьнихъ Паппенгьайма варар падна вири шегьердайтӀуз фена цларин кьибле пад хуьзвайбурун далудиз гьахьна. Гуьгъуьна Магдебург михьиз канвай. 1631 йисан майдиз 35 агъзур кас яшамиш жезвай шегьерда 1639 йисалди 450 кас амукьна. Диндин виридалайни чӀехи юкьварик квай шегьер кӀукӀварун вири Европада кичӀ гваз кьабулна. Гьа кар хьайила Нидерландри 31 майдиз Густав Адольфахъ галаз альянс туькӀуьрна, испанрин Фландриядиз гьахьна Швециядин пачагьдин армиядиз пул гуда лагьана.

Июндин кьула Швециядин пачагьди курфюрстрин куьмекдихъ акъваз тавуна вичин кьушунар Бранденбургдал тухвана. Христиан Вильгьельм курфюрста 22 июндиз разивал туькӀуьрна, дяведин чӀавуз шведриз къелеяр Шпандауни Кюстрин физавай, гьакӀни Бранденбурдин материал ресурсар. Вичин къеле хьиз Магдебург кардик кутаз кӀанзавай Тилли Саксониядин сергьятрик физ мажбур хьана. Гьа саягъ Саксониядин курфюрстдивай куьмек кӀанз Тилли адан чилериз гьахьна Ляйпцигдал фена. ЯтӀани Иоганн Георг вич хьана шведривай куьмек тӀалаб ийиз, гьакӀ ада шведриз вичин кьушунар гана. Брайтенфельддин женгина 1631 йисан 18 сентябрдиз Тиллидин армия шведринни саксонрин армияди кӀукӀварна. Вичин Чехияда авай чилериз фена Валленштайна Густав Адольфаз чинебадаказ Прага хгуз теклифна. Швециядин пачагь Кьулан Германиядиз фена Богемиядиз саксонрин кьушунар Арниман гъилик ракъурна, саксонар императордихъ галаз михьиз хъилер авун патал. Октябрдин кьиле саксонрин армия Силезиядин сергьятдилай элячӀна фена, 25 октябриз — Богемиядиз. 10 ноябриз Валленштайн Прагадай хъфена, 15 ноябрдиз шегьер Арниман кьушунри кьуна.

Гьа чӀавуз Густав Адольф Пфаффенгасседиз фена — дявеяр тахьай католик епископрин чилер. Октябрдиз ада Эрфуртни Вюрцбург къачуна, ноябрдиз Ханау, Ашаффенбург, Франкфурт-Майн. 1631—1632 йисарин хъуьтӀуьз вичин кьушунар рагъэкъечӀдай патахъ тухвана Бавариядиз. Шведрин рехъ атӀуз кӀанз Тилли Бавариядин Максимилианахъ галаз санал хьана Райн къелед патаг гвай Лех вацӀал алай чка кьуна.

Франциядин гьахьун

Прагада кутунвай разивили Бурбонринни Гьабсбургрин арада виликамаз авай гьуьжетар гьалзавачир. Франция 1635 йисан 21 майдиз дяведик экечӀна, Гьабсбургрихъ галаз бегьс тухудай дипломатиядин алатар вири кардик кутуна са затӀни арадал татайла. Испаниядиз дяве гудай тамам себеб испанри дустагъда французрин дуст Трирдин архиепископ турла хьана. Франция дяведиз гьахь авурла адакай диндин себебар эхирда гьич хкатна, вучиз лагьайтӀа французарни католикар тир. Французри Ломбардиядизни Испанрин Нидерландриз гьахьна. Жавабвилиз 1636 йисуз испанринни баваррин кьушунар Принц Фердинанд Австриядин кьиле аваз Сомма вацӀалай элячӀна Компьеньдиз атана, империядин генерал-лейтенант Галлас Бургундия къачуз кӀанз са крар ийиз хьана. Пара къуватлу, еке армия гьелелиг авачир Франция кьве фронтдал дяве тухуз мажбур хьайила ада лап четиндаказ империядин кьушунар эх хъийизавай. Гьабсбургрин армия Париждин патаг атанвай, анал абур Людовик XIII кьиле авай армияди акъвазарна. ЯтӀани Францияди дипломатиядин рекьелни маса крар ийизавай. Гьабсбургриз аксидаказ дяведик экечӀна адан италиядин дуст-гьукуматар: Савойядин герцогвал, Мантуядинни Венециядин республикаяр. Ришельёдивай Швециядинни Речь Посполитаядин арада эгечӀ жедай цӀийи акъвазарна. Абурун арада туькӀуьрнавай Штумсдорфдин разивили Швециядиз мумкинвал гана Висладивай Германиядиз кьушунар ракъуриз. Гатуз 1636 йисуз саксонрини Париждин разивилик къулар эциг авур маса гьукуматри чпин кьушунар шведриз аксидаказ эцигна. Империядин кьушунар гваз абуру шведрин чӀехиди Банер кефер патахъ акъудна. ЯтӀани ахпа абур Виттштокдик 1636 йисан 4 октябриз катанвай. Гуьгъуьна Саксониядиз хьайи гьахьун акъвазар хьанвайтӀани, а гъалибвили шведриз Германиядин кефер пата къуват гана. 1637 йисуз невеяр авачиз Помераниядин кӀвалин эхиримжи герцог кьейила шведрин канцлер Оксеншерна Гьогьенцоллерна акси тиртӀани, Померания Швециядик артухарна. 1637 йисуз Галлас Помераниядиз гьаъхьиз эгечӀиз хьана. Адавай шведрин Банеранни Врангелян кьушунар катаз хьана остров Узедом къачуз хьана. ЯтӀани адавай акьван солдатар квахьнавай, гуьгъуьнин йисуз адавай вичин армиядин амукьаяр гваз Богемиядиз хкез мажбур хьана. Кьибле-рагъакӀидай пата французри пул гузавай Бернхард Саксен-Веймарди Фредерико Савеллидин кьушунриз акси крар ийиз хьана Вини Бургундияда. Адавай са шумуд еке шегьер къачуз хьана. 1637 йисан 24 июндиз герцог Карл Лотарингви катана Безансондин женгина. Ахпа вичин армиядин амукьаяр гваз Райнау Рейн вацӀалай элячӀна Виттенвайер хуьруьн патаг гвай островдал акъвазна. Гьана ам католикрин армияди Иоганн фон Верта тухузвай катана. КӀеви женгерилай кьулухъ герцог Саксен-Веймар хъфиз мажбур хьана.

1638 йисан январдиз Бернхарда Ришельёдин куьмекдалди цӀийи кампания эгечӀиз хьана. Рейндилай фена ада Зекингенни Лауфенбург мад маса шегьерар къачуна элкъвена кьуна стратегвилиз важиб авай Райнфельд. 28 февралдиз протестантрин кьушунар элкъуьрнавайбуруз куьмек гуз Савеллидини фон Верта кьиле тухуз атай католикрин армияди яна. Гуьгъуьна протестантри Фрайбург-Брайсгау къачуна 1638 йисан июндиз Гьабсубргрин чӀехи къеле Брайзах элкъвена кьуна. Куьмеквилиз ракъурнавай католик армия Иоганн фон Гётценан кьиле аваз катанвай, 1638 йисуз 17 декабрдиз шегьер абурун гъиле гьатна. Адан 4 агъзур агьалидикай кьилди 150 кас амукьна — кашни начагьвилер патал. Гуьгъуьнин гьахьун Швабияда акъвазар ийиз мажбур хьана, вучиз лагьайтӀа Ришельё Норманияда хьайи къарагъуник гакъутна хьана. Гьа чӀавуз рагъэкъечӀдай пата шведрин фельдмаршал Банера Фрайбург элкъвена кьуна. Ам алудун патал императординни саксонрин курфюрстан армияр фена Галласан гъилик гваз. Банер алатна шегьердилай Торстнссонан армия гваз, ахпа Хемниц алайвал фена. Гуьгъуьна хьайи женгниа 1639 йисан 14 апрелдиз шведрин кавалеридивай империядин армия кат ийиз хьана душмандин амай къуватар хайила, вири артиллерияни затӀар къачуна. Галлас катайла шведрин рехъ ахъай хьанвай Богемиядиз фин патал, ятӀани Банер адан чкадал Фрайберг элкъвена кьуна хийир авачиз. Дявед эхиримжи бере кьве патаринни къуватар цӀаз акъатна, вучиз лагьайтӀа абуру лап пара къуватар хкуднавай дяведиз. Императординни католикрин патан гьал пис тир гьакӀни дяведа гъалибвилер авачирвили. Кьведан армияни физавай халкьаривай вири къакъуд ийиз са региондай масадаз, чпиз тӀуьнарни девлетар къачуз. Пара шегьерар са шумуд сефер чуьнуьхнарик каткана. Регенсбургда 1640 йисан 13 сентябрдиз императорди кӀватӀнавай рейхстг эгечӀна. Фридрих III ана разивал туькӀуьр ийиз кӀан хьана. Дяведи чпин чилер чӀурнавай курфюрстар компромиссрик гьазур тир. ЯтӀани гьал дегишарна атай хабар, французрини шведри чпин галкӀ цӀийи кьиляй туькӀуьр хъувунвайди, мад Бранденбургдин курфюрст кьейиди. Адан неве, гуьгъуьна жедай чӀехи курфюрст Фридрих Вильгьельм I Париждин разивилелди маслиат тухуз рази хьанач. Гьадак маса курфюрстарни акатна.

1641 йисуз Бранденбургди вичин юзунар шведриз акси акъвазарна. Са йисалай пара хьана, рейхстагдин кӀвалах 1641 йисан 10 октябрдиз куьтягь хьана. ГьакӀни хьанач императордивай разивал туькӀуьр ийиз, дяве мадни вилик фена. Декабрдиз хьана Гьамбургда виликамаз разивал туькӀуьр, гьада 1644 йисуз жедай конгрессдин кьил кутуна императординни адаз акси тир къуватрин арада Вестфалиядин шегьерра Мюнстерни Оснабрюк. Кьве шегьерни абурун арада авай рекьер кьушунрикай михьнавай, душманвиле авай патарин векилриз виридаз хата тагудайвал гаф ганвай. А конгрессдин эхирда 1648 йисан 24 октябрдиз разивал туькӀуьрнавай (императординни Франциядин арада, императординни Швециядин арада), тарихдиз Вестфалиядин разивилин тӀварцӀелди атай. Ада Европадин дяведиз эхир эцигна.

Вестфалиядин разивал

Пак тир Римдин империя Вестфалиядин разивилелай кьулухъ

1648 йисан 24 октябриз Мюнстердани Оснабрюкда туькӀуьрнавай разивал тарихдиз Вестфалиядин тӀварцӀелди гьатна. 30 январдиз къул чӀугвунвай Мюнстердин разивили Испаниядинни ГалкӀнавай провинцийрин арада кьудкъад йисан къене физавай дяве куьтягьнавай. Гьал тавуна тунвай дяве кьилди Франциядинни Испаниядин арада авайди тир, ам 1659 йисуз Пиренейрин разивал туькӀуьрдалди физавай.

Разивилин шартӀар:

• Гьабсбургри рагъэкъечӀдай пата авай чпин вири чилер (Чехияни кваз) хуьзвай, ятӀани рагъакӀидай пата абур Франциядиз Эльзас хгуз мажбур тир.
• Францияди вичиз Винини Агъа Эльзас, Зундгау ландграфвилер къачуна,Пуд Епископвал, Декаполисни Брайзах шегьер.
• Швецияди вичиз Балтикни Кефер патан гьуьлерик квайй къерехар къачуна: Вилик (рагъакӀидай) Померания, Бремендин архиепископвални Ферден епископвал, гьакӀни Магдебургдин архиепископвилик квай Висмар шегьер, мад адаз 5 миллион талер талукь тир.
• Бранденбургдиз Помераниядин амай кьатӀ — РагъэкъечӀдай Померания хьана. Гьадалай гъейри, Вилик Померания патал абуруз Магдебург архиепископвал хьана, епископвилер Минден, Гьальберштадтни Каммин.
• Мекленбургдин герцог Адольф Фридрихаз Висмар патал епископвилер Шверинни Ратцебург хьана.
• Бавариядиз Вини Пфальц хьана, вични бавар герцогдихъ курфюрстрин арада сифтедин титул хьана.
• Саксониядиз Лузация хьана.
• Пфальцграф Карл-Людвигаз (Пфальцдин курфюрст Фридрихдин V хциз) кьулухъ Агъа Пфальц хтана, мад гьадаз туькӀуьрнавай муьжуьдлагьай курфюрствилин титул (causa palatina).
• Гьессен-Кассельдиз аббатвиликай туькӀуьрнавай фюрстентум Гьерсфельдни виликан Шаумбург графвилин пай, гьакӀни адан армия патал 500 агъзур талердилай пара.
• ГалкӀнавай провинциярни Швейцариядин конфедерация азад гьукуматар хьиз кьабулна Пак тир Римдин империядикай хкатнавай.

Чилер масакӀавунилай гъейри, Вестфалиядин разивили империядин къене авай дирин гьуьжетар гьална. Кальвинизм лютеранвилихъ галаз яшамиш жедай ихтияр равай дин хьиз кьабулнавай. Реституциядин актни Париждин разивал кьабул тавуна элкъуьрнай. Фюрстриз ихтияр хьана империядин къене чпин чилера чпиз кӀани дин хкягъ ийиз (Гьабсбургрин чилерилай гъейри). Диндин чилерин сергьятар 1624 йисан 1 сентябрдин гьалдал хтана. Империядин фюрстриз ихтияр хьана маса гьукуматрихъни чпин арада галкӀар туькӀуьриз — са шартӀал, а галкӀар империядиз дахьайтӀа императордиз акси тушиз хьайитӀа. Вири хъиле авай фюрстризни шегьерриз амнистияр гузавай, дяведин чӀавуз абурал эцигнавай сергьятвилерни эмбаргояр алуднавай, Рейн вацӀай тӀуз виридавай физ жезавай. Гьа чӀавуз, вири чӀехи вацӀарин сивер маса гьукуматрин гъиле аткана. А разивиле са затӀни кхьенвачир кьушунар акъудуникай. А суалар гуьгъуьна 1649 йисан апрелдиз хьайи Нюрнбергдин когрессдал авуна.