Лагос
|
.svg)
Лагос (ингл. Lagos, юруба Èkó) — Нигериядин кьиблединни рагъакӀидай пата авай портунин шегьер, уьлкведин виридалайни чӀехи шегьер я. 13 миллион кас аваз[1], ам Африкадин виридалайни чӀехи шегьер я. Адан агломерацияда 21 млн кьван кас яшамишзава[2].
Сифтедай Лагос йоруба тӀвар алай тайифадин гъвечӀи хуьр тир, амма Европадин колонизациядин чӀавуз кьулухъ ва аслутуширвал къазанмишунилай гуьгъуьниз ам Нигериядин зурба метлеб авай юкьваз элкъвена.
Алай чӀавуз шегьерди саки вири Лагос штатдин чилер кьунва, ам пара кьадардин районрикай ибарат я, гьа районар автомагистралралди чара ва сад жедайди я. 1991-лагьай йисан 12-лагьай декабрдалди Лагос Нигериядин кьилин шегьер тир, адалай гуьгъуьниз меркез Абуджа шегьердиз акъудна.
Тарих
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Йорубайрин хуьр тир чӀавуз аворийри (йорубайрин зуркӀапӀал) адаз Эко шегьер лугьудай тир, ам «ферма» тахьайтӀа «лагер» лагьай чӀал я.
1472-лагьай йисуз ина Руй ди Секейра (Rui de Sequeira) — португал гьуьлерал къекъведайди — эвичӀна, ада и арайриз Лагос тӀвар гана, ам «вир» лагьай чӀал я. 1704 — 1851-лагьай йисаррин арада Лагос лукӀар маса къачун-гунин юкь тир. 1841-лагьай йисуз вич пачагь хьайила, Оба Акитоеди лукӀар маса къачун-гун къадагъа авуна. ЛукӀар савда ийизвайбуру адаз аксиниз экъечӀна ва ам алудна гадарна, адан мукьал (чкадал) абуру адан стха Оба Касоко ацукьарна.
Оба Акитое суьргуьндай ингилисар галаз хтана, абуру адаз 1851-лагьай йисуз тахтунал хквез куьмек гана, гьакӀни абуру лукӀар маса къачун-гун атӀана.
Британиядин колония хьиз Лагос 1861-лагьай йисуз аннексия авуна. 1914 йисуз Лагос протекторатдин кьилин шегьер хьиз тестикьарна. Биафрада хьанвай дяведал кьван 1960—1970 йисаррин арада Лагос зурбадаказ хкаж жезвай тир.
Агьалияр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]1866-лагьай йисуз шегьерда 25000 кас яшамишзавай тир, и къалурзавай лишандиз килигна ам чӀехи тушир шегьеррин арада садлагьай мукьал алайди тир. 1901-лагьай йисуз Лагосда 40000 кас авай тир, 1911-лагьай йисуз — 74000 кас. Амма 1965-лагьай йисуз агьалийрин кьадар 665 000 касдалди агакьнава, чилин майдан — 70 км² тир. 1960-лагьай йисарилай ва Нигерияди аслутуширвал къазанмишунилай гуьгъуьниз шегьер виридалайни йигин темпралди чӀехи хьанва (~14 % гьар йисуз). Агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, 1991-лагьай йисуз агьалийрин сан-гьисаб 5,3 млн касдал кьван агакьнава, Лагосдин гьукуматдин цин корпорацияди лагьайвал, 1990-лагьай йисуз агьалийри яд ишлемишунай абуру 7,9 млн АСШ-рин доллар кьван къазанмишна. Лагос штатда авай федерал чилин гьакиматди къалурайвал, 2009-лагьай йисан 1-лагьай июлдиз шегьерда 15 500 000 кас авай тир. 2014-лагьай йисуз агьайлин кьадар 21 млн касдал кьван агакьнава, и къалурзавай лишандиз килигайвал, Лагос Африкадин садлагьай ва дуьньядин иридлагьай шегьер хьана.