Перейти к содержанию

Аргентина

ЭлячӀунар дуьзар хъувун
Википедия:1000
Википедиядихъай
Аргентина
República Argentina
{{{тӀвар-род}}} пайдах {{{тӀвар-род}}} герб
[[{{{тӀвар-род}}} пайдах|Пайдах]] [[{{{тӀвар-род}}} герб|Герб]]
Гимн: [[{{{тӀвар-род}}} гимн|En Unión y Libertad]]
Кьилин шегьер:Буэнос-Айрес
Шегьерар:Буэнос-Айрес, Кордова, Росарио, Ла-Плата
Аслутуширвал:25 чиле 1816 (Испаниядилай)
ЧӀал:Испаниядин чӀал
Гьукуматдин дин:Хашпара дин (Католицизм)
Идара авунин тегьер:Президентдин республика
Кьил:Маурисио Макри
Майдан:2 766 890 км² (8-лагьай)
 · Цин кьадар %:1,1
Агьалияр:40 091 359 кас (31-лагьай)
 · Агьалийрин чуькьуьнвал:15 кас/км²
Пул:Аргентинадин песо
КъВБ:710,69 млрд. $ (21-лагьай)
 · АСКА КъВБ:17 500 $
ИПВИ:0,797 (45-лагьай)
Домен:.ar
Телефондин код:+54
Сятдин чӀул:-3

Аргентина (исп. [arxenˈtina]) тахьайтӀа официал жуьре Аргентинадин Республика (исп. República Argentina [reˈpuβlika aɾxenˈtina]) — Кьиблепатан Америкадин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата авай федератив республика я. Аргентинади Кьиблепатан Конусдин чӀехи пай кьунва. Уьлкве кефердин пата Боливиядихъни Парагвайдихъ галаз, кефердинни рагъэкъечӀдай пата Бразилиядихъ галаз, рагъэкъечӀдай пата Уругвайдихъ галаз ва рагъакӀидай пата Чилидихъ галаз сергьятар тухузва. ГьакӀни Аргентинадин къерехар Атлантик океандинни Дрейк проливдин ятари кьунва.

Гьукуматдин виридан майдан — 2 766 890 км² я. И къалурзавай лишандал гьалтайла Аргентина дуьньяда муьжуьдлагьайди; Латин Америкадани Кьиблепатан Америкада кьведлагьайди я. ГьакӀни чилин майдандин патахъай ам виридалайни чӀехи испан чӀалал рахадай уьлкве я. Аргентинадини ЧӀехибританияди Фолкленд (Мальвин) островрин (ингл. Falkland Islands, исп. Islas Malvinas) суверенитетдин патахъай гьуьжет кьазва. Идалай гъейри Аргентинади Антарктидадин паюнин, Кьиблепатан Георгиядинни Кьиблепатан Сандвич островрин патахъай иддя кьазва.

2010-лагьай йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада Аргентинада 40 091 359 кас яшамишзава[1]. И къалурзавай лишандал гьалтайла уьлкве Латин Америкада пудлагьайди ва Кьиблепатан Америкада кьведлагьайди; испан чӀалал рахадай уьлквейрин арада кьудлагьайди[2] я.

Кьилинни виридалайни чӀехи шегьер — Буэнос-Айрес я. Официал чӀал — испан чӀал[3] я. Пулунин тек — аргентинадин песо[4] я.

Аргентина вилик физвай гьукуматриз талукь я , Латин Америкада ва Кьиблепатан Конусда виле аквадай гуж-уьлкве тирди. Аргентина «G-15»-дикни «G-20»-дик ква, адав дуьньяда кьилин экономийрикай сад гва, и къалурзавай лишандал гьалтайла Латин Америкада ам пудлагьайди я.

ГьакӀни уьлкведи СМТ-да, ВБК-да, ВАТ-да, Меркосур-да, КьАМГ-да, ЛАКБГьуКӀ-да, ИАГьуТ-да иштираквал ийизва.

Вичин стабилвилин, базардин кьадардин ва кьакьан дережададин технология квай сектордин пай чӀехи хъхьунин гъиляй[5], инвесторри Аргентина юкьван дережадин вилик фидай экономика ва лап кьакьан инсандин потенциал вилик финин индекс гвай уьлкве хьиз гьисабзава.

Алай чӀавуз Аргентина тӀвар алай областьда авай инсанар аваз хьуникай виридалайни садлагьай малуматар палеолитдин девирдиз талукь я[6]. Испаниядин колонизация 1516-лагьай йисуз гатӀумна — испанар Хуан Диас де Солис кьиле аваз Аргентинадин къерехрал эвичӀна. Аргентина Рио-де-ла-Плата тӀвар алай вице-королвилин (1776-лагьай йисуз диб эцигнавай Испаниядин гьуьлерилай анихъ галай колония) чка кьунвай гьукумат хьиз арадал атана[7].

Декларациядилайни аслутуширвал патал женг чӀугунилай гуьгъуьниз (1810—1818 йй.) яргъал фейи гражданвилин дяве хьана. 1861-лагьай йисуз акьалтӀ хьанвай дяведин нетижада уьлкве провинцияр квай федерациядиз элкъвена, адан кьилин шегьер яз Буэнос-Айрес малумарна.

Гьа чӀавалай — Европадай миграциядин зурба лепейри Аргентинадин медениятдинни демографиядин винел патан акунар масакӀа авурла — Аргентинада саки стӀун тахьай агьаллувилин чӀехи хьун аваз тир — XX-лагьай виш йисан сифте кьиле уьлкве девлетлувал ва вилик финин дережа къалурзавай лишанрал гьалтайла дуьньяда 7-лагьайди тир.

1930-лагьай йисалай кьулухъ, гьакӀ ятӀани, гьакӀни виш йисан юкьвал кьван 15 дуьньядин виридалайни чӀехи агьваллувал авай уьлкведик амаз, Аргентина стабил тушир политикадин гьалдиз ва вахт-вахтунда жедай экономикадин кризисдин гьалдиз гьатнава. Ин стабил туширвили уьлкве вилик тефей гьалдиз кьулухъ чӀугвана.[8]

Чилинмикит

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Гьукуматдин кьилин шегьер Буэнос-Айрес я. Кефер патай кьибле патахъ Аргентина 3,7 км яргъи я. Екевал 2,8 млн км я. Аргентина авайди я Кьибле патан Африкадин материкдин кьибле пата. Гьукуматди тухузва сергьятар: кефер-рагъ экъечӀдай пата — Уругвайдихъни Бразилиядихъ галаз. Кефер пата — Парагвайни Боливия. Рагъ экӀидай пата — кьилди Чили. Кьибле патахъгала Атлантик океан. Кьибле-рагъ экъечӀдай пата гьуьляйтӀуз гала ЧӀехибританиядин кӀвачихъ галай Мальвин островрихъ галаз сергьят. Гьукуматдин къене рагъ экӀидай пата ава Кордильерар суваяр. Рагъ экъечӀдай пата гьукуматдин къерехар чхизва Атлантик океанди.

Кьиспес

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

XVI вишйисан кьиле гьар жуьре гъвечӀи халкьар исятдин Аргентнинада яшамиш жезвай. 1535 йиса испанрин экспедициядин кьиле аваз Педро Мендосади эцигда къеле Санта-Мария-дель-Буэн-Айре, исятдин Аргентинадин кьилин шегьер. 1776 йиса туькӀуьрнавай Вице-Паччагьвал Рио-де-ла-Плата. А паччагьвилик квай исятдин гьукуматар: Парагвай, Аргентина, Боливиядин пай , Уругвай. Кьилин шегьерни адан тир Буэнос-Айрес. 1805, 1806 йисара кьве сефер британрин кӀеретӀар кӀукӀвар хьана Буэнос-Айрес къачуз кӀан хьайила. 1810 йиса аргентинвийри Вице-паччагьвалдикай гьакӀан паччагьвал хъувуна, чпиз паччагь Фернандо VII кьабулна.

1816 йисуз Тукуманда кӀватӀ хьана гьар велаятдикай ксар, гьукуматдин дуванар ийиз. 9-лагьай июльдиз абуру Испаниядикай дамвал кьабулна. ЦӀийи гьукуматдиз гана тӀвар — КӀватӀнавай велаятар Рио-де-ла-Плата. Сифте кьилиз акъуд жезвачир гьукуматдин жуьредин патахъай. Садбуруз монархия эцигиз кӀанзавай, садбуруз республика. Эхир адакай республика хьана. Ахпа мад суалар акъатна — садбуруз кӀеви гьукумат кӀан хьана, масадбуруз федерацийвилин республика. И суалрин патахъай са фикир акъуд тахьайвили 1819 йисуз эгечӀна эгьлийрин дяве. Испанри гьи чӀавуз Аргентинадиз кӀеретӀар ракъурна ана чпин къуват эхцигун патал. Ахпа Хосе де Сан-Мартин генералди абур катана. 1820 йисуз дяве куьтягь хьана.

1825—1827 йисара авай дяве Бразилиядихъ галаз Уругвай чилерин патахъай. И дяведани аргентинри чпин душманар катана. Ахпа Аргентинадиз вичизни зиянар хьана — адакай хкатна Уругвай. 1833 йисуз ЧӀехибританияди гакъудна Мальвин островар. 1853 йиса Аргентинада Конституция кьабулнавай. Сифте президент Уркиса тир. XX вишйисан кьиле Аргентина дуьньядин виридалайни девлетлу гьукуматрик квай. 1946; 1952 йисариз гьукуматдин президент яз кьабулна Перон. Перона Аргентинадин экономика пара хкажарна. 1981 йисуз президент хьана Гальтиери. 1982 йисуз ада ракъурна Мальвин островриз гьукуматдин кӀеретӀар, а чилер, ЧӀехибританияди 1833-лагьай йисуз гакъуд авур, къулухъ къахчун паталди. Гальтиеридин аламатдиз, британри аниз сад лагьана чпин кӀеретӀар ракъурна аргентинвияр катана островар туна чпин кӀвачихъ.

Провинцияр

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Аргентина — федератив республика; 23 — провинцияни (исп. provincia) 134 округар (исп. partidos) акатзава. Буэнос-Айресдик 48 барриосар (исп. barrios) акатзава (ва абур 15 коммундиз сад хьанва).

Аргентинадин провинцияр
Аргентинадин провинцияр
Аргентинадин провинцияр
  1. Федерал кьилин шегьер Буэнос-Айрес
  2. Провинция Буэнос-Айрес
  3. Катамарка
  4. Чако
  5. Чубут
  6. Кордова
  7. Корриентес
  8. Энтре-Риос
  9. Формоса
  10. Хухуй
  11. Ла-Пампа
  12. Ла-Риоха
  13. Мендоса
  14. Мисьонес
  15. Неукен
  16. Рио-Негро
  17. Сальта
  18. Сан-Хуан
  19. Сан-Луис
  20. Санта-Крус
  21. Санта-Фе
  22. Сантьяго-дель-Эстеро
  23. ЦӀай Ччил, Антарктида ва Кьиблепатан Атлантикадин островар
  24. Тукуман

Провинциядин малуматар:

№ Провинцияр/Округ Кьилин хуьр Агьали (2010) Чка Ччил (км²) Чка Ксарин къалинвал (/км²) Чка
1 Федерал кьилин шегьер Буэнос-Айрес — 2 891 082 4 202 24 14 312,3 1
2 Буэнос-Айрес Ла-Плата 15 594 428 1 307 571 1 50,7 3
3 Катамарка Сан-Фернандо-дель-Валье-де-Катамарка 367 820 20 102 602 11 3,6 20
4 Чако Ресистенсия 1 053 446 10 99 633 12 10,6 11
5 Чубут Росон 506 668 18 224 686 3 2,3 22
6 Кордова Кордова 3 304 825 2 165 321 5 20,0 6
7 Корриентес Корриентес 993 338 11 88 199 16 11,3 10
8 Энтре-Риос Парана 1 236 300 7 78 781 17 15,7 7
9 Формоса Формоса 527 895 17 72 066 19 7,3 14
10 Хухуй Сан-Сальвадор-де-Хухуй 672 260 14 53 219 20 12,6 8
11 Ла-Пампа Санта-Роса 316 940 22 143 440 8 2,2 23
12 Ла-Риоха Ла-Риоха 331 847 21 89 680 14 3,7 19
13 Мендоса Мендоса 1 741 610 5 148 827 7 11,7 9
14 Мисьонес Посадас 1 097 829 9 29 801 21 36,8 4
15 Неукен Неукен 550 344 16 94 078 13 5,8 17
16 Рио-Негро Вьедма 633 374 15 203 013 4 3,1 21
17 Сальта Сальта 1 215 207 8 155 488 6 7,8 12
18 Сан-Хуан Сан-Хуан 680 427 13 89 651 15 7,6 13
19 Сан-Луис Сан-Луис 431 588 19 76 748 18 5,6 18
20 Санта-Крус Рио-Гальегос 272 524 23 243 943 2 1,1 24
21 Санта-Фе Санта-Фе 3 200 736 3 133 007 10 24,1 5
22 Сантьяго-дель-Эстеро[9] Сантьяго-дель-Эстеро 896 461 12 136 351 9 6,6 15
23 ЦӀай Ччил, Антарктида ва Кьиблепатан Атлантикадин островар Ушуая 126 190 24 21 571[9] 23 5,85[9] 16
24 Тукуман Сан-Мигель-де-Тукуман 1 448 200 6 22 524 22 64,3 2
Вири 40 091 359 2 780 402 14,4

Шикилар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Эдебият

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
  • Wood 1988, p. 18; Solomon 1997, p. 3.

Баянар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
  1. ↑ http://www.censo2010.indec.gov.ar/preliminares/cuadro_totalpais.asp
  2. ↑ mapsofworld.com — Spanish Speaking Countries of the World
  3. ↑ nationsonline.org — Official and Spoken Languages of the Countries of the Americas and the Caribbean.
  4. ↑ countries-ofthe-world.com — List of currencies of the world with ISO-4217 currency codes listed by countries.
  5. ↑ The 2010 Legatum Prosperity Index. Legatum Institute (2010). — «[The country has a] foundation for future growth due to its market size, levels of foreign direct investment, and percentage of high-tech exports as share of total manufactured goods ... Argentina's economy appears stable, but confidence in financial institutions remains low.»  Архивация 26 октябрь 2011.
  6. ↑ Welcome Argentina: Expediciones Arqueológicas en Los Toldos y en Piedra Museo  (исп.)
  7. ↑ countryreports.org — History of Argentina
  8. ↑ Becoming a serious country, The Economist (3 June 2004). «Argentina is thus not a “developing country”. Uniquely, it achieved development and then lost it again.».
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 Фолкленд островарни Аргентинадин Антарктика кутун авачиз

ЭлячӀунар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Аргентина

Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Аргентина&oldid=89084" я