Тула

Шегьер Тула урус. урус. Тула
Пайдах Герб
Координатар:
Регион:	Тула вилаят
вич-вичин идара авун:	Юрий Цкипури
Садлагьай тӀвар кьун:	1703 йисуз
Майдан:	145,8 (1497,01) км²
ЯШЧ кьакьанвал:	170 м
Гьава:	юкьван гьалдин континентал
Агьали:	Шаблон:Т1имил хуьн 487 841 552 362 (шегьердин округдин сергьятрин къене) кас. (2012)
Къалинвал:	3345,96 чел./км² кас./км²
Агломерация:	1 млн кьва кас
Сятдин чӀул:	+3
Телефондин код:	+7 4872
Почтунин индекс:	300000 – 300999
Автомобил код:	71
Код ОКАТО:
Сайт:	[1]

Тула — Урусатда авай шегьер, Тула вилаятдин ва Тула шегьер лугьудай шегьердин округдин административ юкь я. Кьегьал шегьер тӀвар хьузва.

Тулади Юкьван Урусатдин виничилин кефердин пата, Упа вацӀун къерехда, Москвадилай кьибле патахъ 180 км яргъал мукь (чка) кьунвайди я. Шегьердин яргъивал кефердин патай кьибледин патаз — 30 км, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патаз — 25 км я.

2014 йисуз тухванвай «Урусатдин виридалайни абад тир шегьердин (хуьруьн) яшамишдай мукь (чка)» лугьудай Вириурусатдин конкурсдин нетижайрив кьурвал, «Урусатдин Федерациядин субъектрин административ юкьвар тир шегьердин яшамишдай мукьар (шегьердин округар)» лугьудай категорияда Тулади пудлагьай мукь кьунвайди я..

Туладин тӀвар садлагьай сеферда XVI виш йисан Никонан йисаркхьина кьуна. Шегьердин чилел мукь кьунвай медениятдин ирсинин объектар чӀехи метлеб авай девлет ва вири дуьньядин медениятдин ирсинивай галудиз тежер паяр язва.

Тулада 300-далай виниз медениятдин ирсинин объект ава: архитектурадинни шегьер эцигунин, тарихдинни археологиядин памятникар, монументал яратмишунин эсерар.

Туризмдин секторда Тула пуд лап дегь чӀаван рекьяй фенвайди я: яракьрин, сумаварринни пряникрин хилер. ГьакӀни шегьерда и хилериз талукь тир Яракьрин музей (Урусатда авайбурукай виридалайни чӀехибурукай сад я), Сумаваррин музей ва Туладин пряникрин музей ава.

Туладин Кремл — килигуниз лайихвилер авай ири мукьарикай сад, шегьердин виридалайни дегь чӀаван дарамат, XVI виш йисан архитектурадин памятник я. Туладилай кьиблединни рагъакӀидай патахъ 14 км яргъал Ясная Поляна лугьудай Л. Н. Толстойдин кӀвални-музейди мукь кьунвайди я. Им XIX—XX виш йисарин ири кхьирагдинни чӀехи алимдин тӀварцӀихъ галаз алакъалу тир Урусатдин тарихдинни медениятдин уьмуьрдиз талукь тир юкь я.

Тула — ири индустриядин, илимдинни медениятдин юкь, чӀехи метлеб авай ракьун рекьин тӀвал я. Агьалийрин кьадар — 487 841 кас, шегьердин округдин сергьятрин къене — 552 362 (2015). Агьалийрин къалинвал — 3432 кас/км² я. Конурбация хьтин Туладинни Новомосковскдин агломерацияда 1 млн кьван кас яшамишзава.

Федерал метлеб авай стратегиядин авторекьер шегьердин чилер кьве кӀарна яни лап шегьердин патав физва: Москва — Къирим, Калуга — Тула — Михайлов — Рязань. Ири ракьун рекьин магистралри Москва — Донбасс, Тула — Козельск Туда Урусатдин маса регионрихъни маса уьлквейрихъ галаз алакъалу ийизва. Шегьердай Москвадиз, Орелдиз, Калугализ, Узловаядиз, Козельскдиз физвай ракьун рекьер экъечӀзава.

Индустриядин сектур Тула шегьердин экономикадин диб я. Бюджетдиз къвезвай налукрикай ада 50 % кьван гузава. Шегьердин экономикадинни социал уьмуьрда гъвечӀи бизнесдин рол метлеб тӀимил туширди. И экономикадин секторда кӀвалахзвайбурун кьадар (индивидуал тир бизнесменар кваз) 50 агъзур касдилай виниз я.

Карханайри акъудзавай метягьринни къуллугърин экспорт-импорт лап жуьреба-жуьрединди я: недай-хъвадай затӀар акъуддай хилерин метегьярилай гатӀумна машинар акъудунин хилел ва цӀийи технологияр туькӀуьрунал кьван. 2013-лагьай йисан малуматралди, кӀвалах авачирвилин дережа 0,44 % тир.