Республика Коми

Урусатдин Федерациядин субъект
Республика Коми коми. Коми Республика
Комидин тӀаратӀ Комидин герб Урусат Федерациядин картадал Республика Коми
Гимн	[[Файл:]]
Кьилин шегьер	Сыктывкар
Майдан	11-й
- Вири - % цин винел патан	416 774 км² 0,3
Агьалияр	54-й
- Вири санлай - Къалинвал	▼ 856 831 (2016) 2,06/км²
РВБ	29-й
- Вири, гилан къиметрив - Агьалидин са касдал къвезвай	480,9 млрд ман. (2014) 553,8 агъз. ман.
Федерал округ	Кефердинни-РагъакӀидай
Экономикадин район	Кеферпатан
Гьукуматдин чӀал	урус, коми
Республикадин президент	Сергей Гапликов
Гьукуматдин председатель	Сергей Гапликов
Гьукуматдин советдин председатель	Надежда Дорофеева
УФ субъектдин код	11
Код ISO 3166-2	RU-KO
Телефондин код	+7 821
Сятдин чӀул	MSK (UTC+3)
Официал сайт:	http://rkomi.ru/

Республика Коми — Урусатдин Федерациядик квай республика. Кефердинни-рагъакӀидай патан федерал округдик акатзава.

Кьилин шегьер — Сыктывкар.

1921 йисан 22 августдиз Коми (Зырян) автономиядин вилаят хьиз тешкилнай. 1936 йисуз ам Коми АССР-диз элкъуьрнай.

1991 йисан 24 майдиз РСФСР-дин къене Коми ССР арадал гъанай. 1993 йисузни Республика Коми.

Тарих

Чи эрадилай вилик 3-й агъзур йисарин девирда къенин Урусатдин Европа пата, иниз славян халкьар куьч жедалди, пара кьадарда финн-угор тайифайри уьмуьр ийизвай. Яргъи тарихдин къене гьа финн-угор тайифайрин бинедаллаз цӀийи миллетар арадал атанай, ибур къенин финнар, карелар, вепсар, эстонар, коми ва муькуь чудь миллетар.

XIV виш йисуз чудь миллетар сад хьана ЧӀехи Пермь гьукуматдин бине кутунай. Волгадин Булгариядихъ, Москвадин князьвилихъ ва Новгороддин Республикадихъ галаз Пермь уьлкведи даим азадвилин женгер чӀугвазвай. Вири патарихъай душман уьлквейри элкъуьрна кьунвай ЧӀехи Пермьди Урал суварилай анихъ галай тайифайрихъ галаз савдавал тухун мажбур тир. Идан себебдалди, уьлкве гьам экономикадин, гьамни сиясатдин жигьетдай гзаф зайиф хьанай. Девлетлу ва абад пачагьвиликай ам кесиб ва агъуз аватнай уьлкведиз элкъвенай, къвердавай адан агьалияр савад авачир вагьшийриз элкъвезвай. Новгороддин Республика муьтӀуьгъ авурдалай кьулухъ XV виш йисан эхирда Москвадин князьвили коми миллетдин эхиримжи аслутушир уьлквени терг авунай.

1383 йисуз коми чилерал Пермьдин эпархия тешкилнай, адан садлагьай епископ Стефан Пермский хьанай. Гьа девирдилай эгечӀна урусри коми халкьар христианвилиз элкъуьрзавай.

Коми чилерилай къецихъ савдадиз акъудзавай виридалайни къиметлу мал — гьайванрин багьа хамар тир (мес. цуцулрин, сикӀерин). Климатдин векъивилиз ва бегьем рекьер авачирвилиз килигна баябандиз элкъвезвай и чилерал гзаф тӀимил агьалияр авай (къени гьакӀ я).

Коми уьлкве урусрин гъилик акатайдалай кьулухъ абуруз акунай хьи, чкадин агьалиди чиликай хкатзавай «чӀулав жими затӀ» дарман паталай кардик кутузвай. Иван Грозныйдин эмирдалди Ухта вацӀун кӀаняй хкудай нафтӀ хрустальдин бадидаваз Москвадиз ракъурнай. Гуьгъуьнлай, Коми уьлкведа пара кьадарда нафтӀадин мяденар дуьздал акъуднай ва нафтӀ хкудунин крарик эгечӀнай.

1917 йисуз хьайи Февральдин ва Октябрьдин революцияйри Урусатдин гъвечӀи миллетрин арада милли-жемиятдин гьерекатрин гатӀумуниз рум ганай. Февральдин вакъиайрилай кьулухъ коми халкьди чпин миллетдин кьисмет ва идара авунин тегьер чпи тайин авунин тӀалабунар эцигнай. Сифте яз и тӀалабунар коми аскерри вилик кутунай. И меселадин патахъай халкьдин кӀватӀалрал ва мектебра къати веревирдер физвай.

1918 йисан сифте кьилера коми-зырян халкьдиз милли гьукумат туькӀуьрунин месела Вини Кьилин Советдин вилик акъвазнай. 1918 йисан 17 январьдиз кьиле фейи съезддал коми халкьдиз автономия вугунин къарар кьабулнай. Идалай кьулухъ, 1921 йисан январьда кьиле фейи вири зырян миллетдин съездда партиядин ва гьукуматдин органри ихьтин къарар кьабулнай: коми-зырян миллет фад заманда кӀвачел ахкьалтӀарун паталди вири миллет са республикадин сергьятра кӀватӀна кӀанда. ГьакӀ, 1921 йисалай 1936 йисалди РСФСР-дин кефердинни-рагъакӀидай пата Коми Зырян Автономиядин вилаят авай.

1930—1950 йисара Комида пара кьадарда тешкилнай ГУЛАГ-дин ва адан хилерин (мес. Ухтпечлаг ва мсб.) крарихъ галаз алакъалу яз, уьлкве гьам кеспиятдин, гьамни агьалидин кьадардин жигьетдай гзаф вилик фенай.

1930 йисарин сифте кьилера Комида пара кьадарда игьтиятар авай цӀивинин мяденар дуьздал акъуднай. ЦӀивинин акъудуник Ватандин ЧӀехи Дяведин береда эгечӀнай. Гьа чӀавуз, 1943 йисуз, уьлкведай цӀивинар акъудун паталди ГУЛАГ-дин дустагърин къуватралди Ухта — Печора — Инта — Воркута ракьун рехъ чӀугунай. Рехъ чӀугвадай береда пара кьадарда дустагъар гишила ва мекьила телеф хьанай.

1950 йисарин эхирда ГУЛАГ-дин система терг авуртӀани Коми Республикада пара кьадарда дустагъханаяр ва жаза чӀугудай муькуь идараяр (ИК-яр) къедалди ама. Дустагъханайрин ва ИК-рин кьадардиз килигна Коми Республика Урусатда садлагьай чкадал ала. Къе республикада виликан лагерьдин дустагърин несилри уьмуьр ийизвай ацӀай посёлокар ва хуьрер ава.

ЭлячӀунар

• Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Республика Коми
• Республикадин официал портал Архивация 30 сентябрь 2019 йисан. (урус)