Перейти к содержанию

Багъдад

ЭлячӀунар дуьзар хъувун
Википедия:1000
Википедиядихъай
Иракдин пайдах Кьилин шегьер
Багъдад
араб بغداد
курд بەخد
Уьлкве
Ирак
Мухафаза
Багъдад
Координатар
Мэр
Бине кьунва
Майдан
204,2 км²
Юкьван кьакьанвал
34 м
Официал чӀал
Агьалияр
▲ 6 050 000 [1] кас (2011)
Къалинвал
25 751 кас/км²
Агломерация
6 500 000 [1]
Миллетар
Чпи-чпиз гузвай тӀвар
багъдадви, багъдадвияр
Сятдин чӀул
Официал сайт
Багъдад Викискладда

Багъдад (араб بغداد‎‎, фарс чӀалай: «Аллагьдин гецӀи») — Ирак кьилинни виридалайни чӀехи шегьер, Багъдад мухафазадин административ юкь я. 2011-лагьай йисан малуматрив кьурвал, шегьерда тахминан 7 216 040 кас яшамишзава[2][3] (и къалурзавай лишандал гьалтайла Араб Дуьньяда вири шегьеррикай Багъдад кьведлагьайди я (Каирдин кьулухъ), РагъакӀидайпатан Азияда вири шегьеррикай Багъдадди кьведлагьай чка кьунва (Тегьрандин кьулухъ)). Агьалияр сиягьдиз къачун тухуз гьазурзавай гьакиматдин делилриз килигна, уьлкведин агьалийрин кьадар 35 миллиондал кьван агакьна, кьилин шегьердин — 9 миллиондал кьван.[4]

Шегьер — Иракдин сиясатдин, экономикадинни медениятдин юкь я. Багъдадда гьакимат, вири юкьван гьукуматдинни диндин идараяр, пара дипломатиядин векилвилин идараяр ава. Шегьер — улакьдин метлеб авай тӀвал я. Шегьерда пара университетар, вини дережадин чирвилерин идараяр, театрар, музеярни архитектурадин имаратар ава.

Шегьер Тигр вацӀун къерехрал ала. 8-лагьай виш йисуз шегьердин диб эцигна, адакай Аббасид Халифатдин кьилин шегьер хьана. Куьруь чӀаван къене Багъдаддикай Исламдин Дуьньядин зурба метлеб квай медениятдин, экономикадин, интеллектуал юкь хьана. ГьакӀни шегьер са шумуд кӀвенкӀве авай илимрин университетрин кӀвал тир (мисал патал, ЧӀехи акьулдин кӀвал). Вири и факторри Багъдаддиз «Чирвилерин юкьван» тӀвар (репутация) арадал гъана.

Юкьван виш йисарин къене Багъдад дуьньяда виридалайни чӀехи шегьер хьиз гьисабзавай тир, адан агьалияр 1,2 млн кас тир.[5] Са археологрин фикирралди, Багдад садлагьай шегьер тир инсанрин кьадар са миллиондив агакьнавай.[6]

1258-лагьай йисуз монголри шегьер зурбадаказ чукӀурунин нетижада ам яргъи чӀаван агъуз аватуниз гьахьна. Са шумуд кьиникь гъидай эпидемиядин ва са шумуд империядик акатунин гъиляй шегьердин гьалар мадни усал хьана. Анжах 1938-лагьай йисуз Ирак аслу тушир гьукумат хьиз кьабулунин кьулухъ (виликра Британиядин Месопотамия) Багъдадди къвез-къвез араб мединиятдин юкь я лагьай машгъурвал арадал хкана.

2003-лагьай йисан АСШ-динни абурун галкӀахъанрин Иракдиз гужалди гьахьунин ва ахпагьан 2011-лагьай йисан фундукӀ вацрал кьван давам хьанвай Иракдин дяведин гъиляй алай чӀавуз шегьердин инфратуькӀуьруьнар зурбадаказ чӀур хьанва. Эхиримжи йисарин къене шегьер мукьвал-мукьвал къарагъунархъанрин гьужумрик акатзава.

2012-лагьай йисан гьалдиз килигна, Багъдад дуьньяда виридалайни мугьман кӀан тийир мукьарин (чкайрин) гьисабдик кутуна[7], Mercer-ди туькӀуьрнавай сиягьда уьмуьр гьалунин еридал гьалтайла Багъдад 221 виридалайни чӀехи шегьердин арада эхиримжи чка кьунва.[8]

Этимология

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Шегьердин тӀвар арадал атунин са шумуд версия ава. «Баград» лугьудай тӀвар чи эрадилай вилик кӀуьдлагьай виш йисан ассириядин кӀунакхьинин (клинопись) кхьинра ва Навуходоносор пачагьдин муьгьуьрдивди къейд авунвай вавилондин табличкайрал тӀвар кьунва (чи эрадилай вилик VI-лагьай виш йис)[9].

Абу Джафар аль-Мансур халифди Багъдад тӀвар алай яшамишдай чкадин диб эцигайдалай кьулухъ адан мана-метлеб зурбадаказ хкаж хьана. Халифди Мадинат аль-Салаам тӀвар хкянва, араб чӀалай — «баришугъвилин шегьер». Ам официал тӀвар тир, атӀузвай монетайрал суьрет чӀугвазвай тир ва маса официал мурад-метлебдихъ агакьун патал кӀвалахарзавай тир, амма агьалийрин чӀехи пай цӀуру тӀвар кӀвалахарзамай тир[10][11]. XI-лагьай виш йисав «Багъдад» вири дуьньядиз чидай мегаполисдин саки сад тир тӀвар хьана.

Шегьердин тӀвар арадал атунин виридалайни гьяркьуьдаказ чкӀанвай версия — юкьван фарс чӀалай[12][13][14][15][16][17][18] bhaga — «Аллагь» ва dād — «гайи» гафарикай, яни «Аллагьдин гецӀи» тахьайтӀа «Аллагьди гайиди» хьиз таржума жезва. Ам, вичел атайла, дегь чӀаван фарс чӀалани геле гьатна чир жезва[19]. Идалай тӀимил чкӀанвай версияди лугьузва — гаф bāgh — «урук» ва dād — «гайи» гафарин сад-садав кьуруникай (фарс чӀалай «гецӀи авунвай урук» тахьайтӀа «гайи урук» хьиз тарджума жезвай) арадал атанва[10][20].

МискӀинар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Агьалияр

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

АСШ-ри тухузвай дяведин гьерекатар жедалди (2003 йис) Багъдадда 5,1 млн-адалай пара кас яшамишзавай тир. Амма агьалийрин пай кьиникьин ва гьакӀни багъдадвияр маса шегьерризни уьлквейриз куьч хьунин гъиляй шегьервийрин кьадар хейлин тӀимил хьана, алай чӀавуз дуьз малуматар авач. Виридалайни чӀехи миллет арабар я, абурал 75% гьалтзава, гьакӀни шегьерда курдар, туьрквер, ассириявияр, эрменияр, чувудар ва маса миллетрин векилар яшамишзава. Араб чӀал гьукуматдинди я, адалай гъейри зурбаз гегьенш тирди курд чӀал я, адаз официал статус гана. Мусурманрал (шиитрални суьннитрал) дин авай ксарикай 90%-далай пара гьалтзава, шегьерда христианарни чувудар ава.

Стхавилин шегьерар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Баянар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
  1. ↑ 1,0 1,1 Largest cities and their mayors in 2011 (A to D)  (инг.). City Mayors (2011). Архивация 29 апрель 2012. Ахтармишун 29 апрель 2012.
  2. ↑ Estimates of total population differ substantially. The Encyclopædia Britannica gives a 2001 population of 4,950,000, the 2006 Lancet Report states a population of 7,216,050 in 2011.
    • «Baghdad» Encyclopædia Britannica. 2006. Encyclopædia Britannica Online. 13 November 2006.
    • [1]PDF (110 KB). By Gilbert Burnham, Riyadh Lafta, Shannon Doocy, and Les Roberts. The Lancet, October 11, 2006
    • Baghdad from GlobalSecurity.org
  3. ↑ «Cities and urban areas in Iraq with population over 100,000», Mongabay.com
  4. ↑ Iraqi population reaches about 35 million : Aswat Al Iraq. En.aswataliraq.info (27 апрель 2013). Ахтармишун 16 декабрь 2013.
  5. ↑ List of largest cities throughout history. Wikipedia.
  6. ↑ Largest Cities Through History. geography.about.com. Ахтармишун 5 октябрь 2014.
  7. ↑ Inocencio, Ramy. What city has world's best quality of life? (4 December 2012).
  8. ↑ The Central African Republic: On the brink
  9. ↑ Baghdad, Iraq. Архивация 14 январь 2013. Ахтармишун 11 январь 2013.
  10. ↑ 10,0 10,1 ما معنى اسم مدينة بغداد ومن سماه ؟. Seenjeem.maktoob.com. Архивация 14 январь 2013. Ахтармишун 27 апрель 2010.
  11. ↑ ما معنى (بغداد)؟ - تمت الإجابة عنه — Google إجابات. Egabat.google.com. Архивация 14 январь 2013. Ахтармишун 27 апрель 2010.
  12. ↑ 3 civilians wounded in IED attack in Baghdad Iraq. Архивация 14 январь 2013. Ахтармишун 11 январь 2013.
  13. ↑ Baghdad, Iraq. Архивация 14 январь 2013. Ахтармишун 11 январь 2013.
  14. ↑ Persian Gulf Studies Center. Архивация 14 январь 2013. Ахтармишун 11 январь 2013.
  15. ↑ Baghdad in Islamic History. Архивация 14 январь 2013. Ахтармишун 11 январь 2013.
  16. ↑ BAGHDAD i. Before the Mongol Invasion – Encyclopaedia Iranica. Архивация 14 январь 2013. Ахтармишун 11 январь 2013.
  17. ↑  (инг.) (инг.)[2] Baghdad name
  18. ↑  (инг.)[3] Baghdad name
  19. ↑ Guy Le Strange, «Baghdad During the Abbasid Caliphate from Contemporary Arabic and Persian», стр. 10
  20. ↑  (ар.)ما معنى (بغداد)؟ - تمت الإجابة عنه - Google إجابات. Egabat.google.com. Архивация 14 январь 2013. Ахтармишун 27 апрель 2010.
  21. ↑ Twinning the Cities. City of Beirut. Архивация 21 февраль 2008. Ахтармишун 13 январь 2008.

ЭлячӀунар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Багъдад&oldid=89168" я