Туьрквер

Туьрквер туьрк. Türkler (Туьрклер)
Туьрквер
Вири санлай кьадар
81 миллион кьван
Гегьенш хьанвай ареал
Турция 59 000 000 кас Германия 4 000 000 кас Сирия 3 500 000 кас Ирак 3 000 000 кас Болгария 800 000 кас АСШ 500 000 кас Франция 500 000 кас ЧӀехи Британия 500 000 кас Нидерландар 500 000 кас Австрия 500 000 кас Австралия 300 000 кас Бельгия 200 000 кас Канада 190 000 кас Канада 190 000 кас Греция 130 000 кас Швейцария 120 000 кас Швеция 100 000 кас Урусат 105 058 кас Къазахстан 97 015 кас Дания 60 000 кас Киргизия 39 534 кас Азербайжан 38 000 кас Румыния 28 226 кас Италия 21 000 кас Украина 8 844 кас
ЧӀал
Туьрк чӀал
Дин
Ислам — суни мусурманар
Акатзава
туьрк халкьар
Этник группаяр
туьрквер-месхетияр, кипрдин туьрквер
Мукьва халкьар
цӀапар, гагаузар, къирим татарар, къумукьар ва мсб.
Ареалдин карта

Туьрквер, Анатолиядин туьрквер ( туьрк. Türkler (Туьрклер)) — асул гьисабдалди Турцияда ва Кипрда уьмуьр ийизвай туьрк халкь. Кьадардиз килигна виридалайни чӀехи туьрк миллет я. Туьрк чӀалал рахазва. Абур 81 миллион кьадарда ава. Ибадат ийизвайбурун чӀехи пай (90 %) суни-мусурманар я.

Чеб авай чилер ва кьадар

Садлагьай туьрк диаспора гьеле,Усманрин Империядин гъилик квай чӀавуз Къирим ханлугъда арадал атанай. XVIII виш йисуз Крым Урусатдин составдик акатайдалай кьулухъ, чкадин туьрквер крым-татар миллетдик акахьнай. Гьавиляй, крым-татар чӀалан кьиблепатан нугъат угъуз чӀаларин группадиз талукь авунва ва крым-татар чӀалан муькуь нугъатрилай гьам лексикадин, гьамни грамматикадин жигьетдай пара тафаватлуди я.

Алай чӀавуз туьркверин чӀехи диаспораяр вилик Усманрин Империядик квай саки вири уьлквейра ава, ибур: Мисри, Сирия, Ирак, Болгария ва мсб. я.

Германиядин туьрквер

Турциядилай къеце пата авай виридалайни чӀехи туьрк диаспора Германияда ава. 2011 йисан малуматриз килигна, Германияда 1 607 161 туьрк авай ва абурун кьадар йисандавай виниз жез давамзава. И диаспора 1960 йисуз Германияда «экономикадин аламат» лугьудай вакъиа хьайидалай кьулухъ арадал атанай. А чӀавуз уьлкведин экономика садлагьана вилик фенай, амма идахъ галаз санал агьалидин кьадар агъунваз тӀимил жезвай виляй кӀвалахдай инсанар кимизмай. И кар себеб яз агъзурралди туьрквер Германиядиз кӀвалахиз фенай ва ана амукьнай. Исятда Германияда туьрквер кӀватӀидаказ амукьзавай ацӀай проспектар ва куьчеяр ава. Гзаф вахтара им чкадин немец агьалидин наразивилиз гъизва.

Туьрк-киприотар

Грецияди Кипр остров вичин гъилик кутунин кьиле тефей алахъунрин ва гуьгъуьнлай туьркверинни грекрин арада гатӀумай дяведин нетижада Кипр юкьвалай кьве патаз пай хьанай. Адан кефер пад туьрквери кьунай ва 1974 йисуз и чилерал Кеферпатан Кипрдин Туьрк Республика (ККТР) малумарнай. Аслутушир уьлкве хьиз ККТР анжах Турцияди кьабулнай, Садхьанвай миллетрин тешкилатдин фармандив кьурвал ККТР Кипр Республикадин чара ийиз тежедай пай хьиз гьисабзава. Амма 2004 йисуз Евросоюздик экечӀнай Кипр Республика вичин кеферпатан чилер квачиз акатнай.

Кипрда уьмуьр ийизвай туьрквериз туьрк-киприотар лугьузвайди я. Абурун вири санлай кьадар тахминан 750 000 кас я. Абурун чӀехи пай Турцияда ава — 300 000 кас, ККТР-да 285 000 кас, ЧӀехи Британияда 200 000 кас ва Австралияда 40 000 агакьна туьрк-киприотар авайди малум я.

Македониядин туьрквер

Македония уьлкведа македонрилай ва албанилай кьулухъ агьалидин кьадардиз килигна пудлагьай чкадал туьрквер ала. И региондиз туьрквер, ХV виш йисуз Балкан зуростров Усманрин Империядин гьукумдик акатайдалай кьулухъ атанай. Македониядин туьркверин энтогенезда ислам дин кьабулнавай саки Балканрин халкьари иштиракайди я. 15-й виш йисан эхирда Македониядин кьилин шегьер тир Скопье шегьердин агьалидин 75 % туьрк чӀалал рахазвай мусурманар тир.

Дуьз XX виш йисан 50-й йисаралди республикадин агьалидин хейлин пай туьркверал къвезвай, 15 %-дилай виниз. Амма, Турциядини Югославияди сад-садахъ галаз кутӀуннай икьрардалди 80 000 агакьна туьрквер гуьгьуьллувилелди Македониядай Турциядиз куьч хьанай. 2002 йисан официал малумарив кьурвал Македонияда 80 000 кьван туьрк къейд авунай, им вири агьалидин тахминан 4% я. Къе Македониядин Кьулан Жупа ва Пласница районрин агьалидин чӀехи пай туьрквер я.

Болгариядин туьрквер

Болгария Республикада агьалидин кьадардиз килигна болгаррилай кьулухъ кьведлагьай чкадал туьрквер ала. 2011 йисан малуматриз килигна, уьлкведа 588 000 туьрквери уьмуьр ийизвай ва вири агьалидин 8,5 % туькӀуьрзавай. Диндал гьалтайла чӀехи пай суни-мусурманар я, абурук са кьадар шиияр ва христианарни ква. КӀватӀидаказ уьлкведин кьиблединни-рагъэкъэчӀдай пата чкӀанва. Кырджали шегьердин агьалидин 62 %, Кырджали вилаятдин агьалидин 66 % ва Разград вилаятдин агьалидин 50 % туьрквери туькӀуьрзава. ГьакӀни, пара кьадарда туьрквери Разград, Шумен, Силистра шегьерра уьмуьр ийизва. Хайи туьрк чӀалалай гъейри гзафбуруз болгар, урус ва немец чӀалар чида. Дикъет чӀугвадай кар ам я хьи, уьлкведин кьиблединни-рагъэкъэчӀдай пата авай туьрквер — Усманрин Империядин девирда иниз куьч хьана атанвай туьркверин дуьз несилар я, амма уьлкведин кефердинни-рагъэкъэчӀдай пата авай туьрквер тарихдин къене туьрквериз элкъвенай болгаррин ва муькуь чар-чара тайифайрин несилар я.

Румыниядин туьрквер

Румынияда туьркверал «гъвечӀи миллет»-дин статус гала. Абуруз гьукуматдин парламента са векил ава. 2002 йисан малуматриз килигна уьлкведа 32 596 туьрк (агьалидин 0,2 %) авайди малум хьанай.

Туьквер Румыниядин чилерал XV виш йисуз атанай. XV-XIX виш йисара Дунайдин пачагьвилер Усманрин Империядин гъилибанвилик квайтӀани, Добруджа вилаятдилай гъейри, ина туьрквер авачир. XV виш йисалай эгечӀна и вилаят куьчери туьрк тайифайрин колонизациядик акатнай. Урус-туьрк дяве гатӀумдалди, 1878 йисуз Добруджа вилаятда (гилан Румыниядин Кеферпатан Добруджа район я) авай туьркверин кьадар 50 000-лай виниз тир. Туьркверилай гъейри и чилерал 100 000 кьван муькуь мусурман миллетрини уьмуьр ийизвай. Урус-туьрк дяве куьтягь хьайила кьулухъ 100 000-ав агакьна мусурманар Румыниядай Анатолиядиз (Турциядиз) мугьажирар хьиз куьч хьанай. 1880 йисуз Румынияда кьиле фейи агьалияр сиягьриз къачуни Добруджада 18 624 туьрк авайди къалурнай (вири агьалидин 13 %). 1970 йисалди туьркверин гъвечӀи группа Румыниядин кьибле пата, Дунай вацӀа авай Ада-Къеле островдал уьмуьр ийизвай. 1970 йисуз Дунай вацӀал I-й Джердап цин электро-станция эцигдайла вацӀун дережа садлагьана хкаж хьанай ва Ада-Къале остров цик акатнай. Островдин эгьлийрин са пай Турциядиз хъфенай, муькуь пайни Констанца шегьердиз куьч хьанай. Къе Румыниядин туьркверин чӀехи пай Кеферпатан Добруджа вилаятда, иллаки Констанца шегьерда, уьмуьр ийизва. 2002 йисуз и регионда абурун кьадар 24 246 кас тир.

ЧӀал

Туьрк чӀал — алтай чӀаларин хзандин туьрк чӀаларин группадиз талукь я. Бязи алимри туьрк чӀал угъуз чӀаларин угъуз -селжук группадик акатзавайди тестикьарзава. Туьрколог алимрин арада и чӀалаз «Турциядин туьрк чӀални» лугьуда. 1926 йисуз Бакуда кьиле фейи туьрк миллетрин кӀватӀалда, туьрк делегацияди «усман чӀал» термин алудунин къарар кьабул авурла туьрк чӀалаз цӀийи «анатолиядин туьрк чӀал» тӀвар эцигнай.

Туьрк чӀалаз виридалайни мукьва чӀалар гагауз, кьажар, туьркмен чӀалар ва крым-татар чӀалан кьиблепатан нугъат я. ЧӀалак пара кьадарда нугъатар ква. Кефердинни-рагъакӀидай патан нугъатар гагауз чӀалаз пара мукьва я.

Эдебиятдин туьрк чӀал XV—XVI виш йисарин къене дегь-анатолиядин туьрк чӀалан бинедал арадал атанай. Адан сифте кхьинар XIII виш йисариз талукьбур я.

Турцияда садлагьай медресаяр XIV виш йисуз Изник ва Бурса шегьерра кардик эгечӀнай ва тарсар араб чӀал гузвай. Туьрк чӀалал тарсар гуз анжах 1839 йисалай эгечӀнай.

Усман чӀал

XX виш йисалди Усманрин Империяда усман чӀал лугьудай эдебиятдин чӀал авай (осман. لسان عثمانى‎, lisân-ı Osmânî, туьр. Osmanlı Türkçesi). Усман чӀал туьрк чӀаларин группадиз талукь тиртӀани, адан лексикадин 80 – 90 % араб ва фарс гафари туькӀуьрзавай. Усман чӀал арадал гъайи дегь-усман чӀал терг хьанвай селжук чӀалан давам тир. Усман чӀалан кхьинар араб гьарфаралди ийизвай. Усман туьрквери араб алфавитдин бинедал насх, рика, талик, сулюс, дивани, джели дивани, рейгьани, куфи ва сиякат лугьудай кхьинин тегьерар арадал гъанай. Ктабра ва эдебиятда гзаф вахтара насх кхьиникай менфят къачузвай, адетдин кхьинра — рикадикай. Гьукуматдин документра сиякат кхьиникай менфят къачузвай, къарарар ва фарманар дивани кхьинивди кхьизвай, гъиливкхьинар несих ва талик кхьинивди кхьизвай, цларал ва къванерал атӀузвай гафар сулюс ва талик кхьинивди кхьизвай.

Лексикадин ва грамматикадин жигьетдай усман чӀал пуд жуьредиз пай хьанвай:

• «Иер чӀал» (туьр. Fasih türkçe) — и чӀал пачагьрин кӀвалера къуллугъдал алай шаиррин ва кхьирагрин, гьукуматдин документациядин ва аристократ къатарин чӀал тир.

• «Юкьван чӀал» (туьр. Оrta türkçe) — шегьердин агьалидин, савдагаррин ва пешекаррин чӀал тир.

• «Векъи чӀал», ва я «ГьакӀан чӀал» (туьр. Кaba türkçe) — агьалидин гегьенш къатарин, лежберрин чӀал.

Къенин туьрк чӀал эхиримжи «векъи чӀалан» вариантдин бинедал арадал атанва.

Къенин туьрк чӀал

Туьрк чӀал араб-фарс гафарикай михьунин крар гьеле XVI виш йисуз гатӀумнай ва XIX виш йисуз там къуватдалди кьиле физвай. И крар «ЦӀийи чӀал» (туьр. Yeni Lisan) тешкилатдин кӀвалахдаррин алахъунралди вилик тухузвай. А. Тырковади вичин гъиливкхьинра, «са машгьур туьрк кхьирагди» 1911 йисуз лагьай гафар къелемдиз къачунай:

«Къе туьркдиз вич вуж ятӀа чизвач, вичин бинеяр рикӀелай алуднава. Куьне адавай жузуз, вун вуж я? Ада вич мусурман тирди лугьуда. Адан гъляй вири къакъуднава, гьатта чӀални. Бегьем ва тамам туьрк чӀалан чкадал адаз фарсни араб гафарив леке-леке авунвай, кьил акъат тийидай чара чӀал вуганва».

Турцияда гьукумдал атанвай Мустафа Камал Ататуьркди ва адан терефдарри туьрк чӀал араб-фарс гафарикай михьунин женгиниз кьил кутунай. 1928 йисан 28 июньдиз «Алфавитдин комиссия» (тур. Alfabe Encümeni) тешкилнай. Июль вацран 8-й ва 12-й йикъара кьиле фейи заседаниедал латин графикадин бинедал туькӀуьрай цӀийи туьрк алфавитдин проект кьабулнай. Гьа йисан август вацран 8-даз Стамбул шегьерда гуьгъуьнлай машгьур хьайи гафарив Мустафа Камал Ататуьрк экъечӀнай:

«Ватанэгьлияр, чна чи иер чӀалаз цӀийи алфавит кьабулна кӀанзава. Виш йисаралди ракьун менгенайра гьатай хьиз чи мефтӀер кьил акъат тийидай лишанрин эсердик ква, чун абурукай азад хьана кӀанзава. Куьне и цӀийи туьрк гьарфар фад заманада чир ая ва абур вири халкьдиз, лежберриз, хперхъанриз, фялейриз, савдагарризни чира, куьне и кар патриотвилин ва милли буржи хьиз хиве яхъ.»

1928 йисан 1 ноябрьдиз парламентди цӀийи алфавит кардик кутунин кьарар кьабулнай.

Туьрк алфавитдик 29 гьарф ква. 1932 йисуз Мустафа Ататуьркди «Туьрк лингвистикадин жемият» арадал гъанай. И тешкилатди туьрк чӀалан вилик финиз килигзава. Эдебиятдин чӀала стамбулдин нугъатдикай менфят къачузва.

Эдебият

• Еремеев Д. Е. Этногенез турок: (Происхождение и основные этапы этн. истории). — М.: Наука, 1971. — 272 с.
• Турки // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей ; гл. ред. Р. Г. Рафиков ; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3.

ЭлячӀунар

• Киркукдавай туьрквер
• Турки и турецкое общество — актуальные новости Архивация 7 декабрь 2016 йисан.
• Асиф Гаджиев Ахалцихские турки. История. Этнография. Фольклор.