Истамбул
 Шегьер
|
Истамбул ва я Стамбул (туьрк: İstanbul, [иста́нбул]) — Туьркиядин виридалайни чӀехи шегьер, уьлкведин экономикадин, медениятдинни тарихдин рикӀ я. Истамбул - Евразияда авай трансконтинентал шегьер я - адан коммерциядинни тарихдин юкьва Европадин пата чка кьунва, гьакӀ ятӀани вири агьалийрикай пудай сад кьван Азиядин пата яшамишзава[2].
14,4 млн кас агьалияр гваз ам Европадин ва Юкьван тир РагъэкъечӀдай патан виридалайни чӀехи шегьердин агломерация яз гьисабзава, гьакӀни вичин агьалийрин сан-гьисабдихъай дуьньяда ам вадлагьайди я[3][4]. Шегьердин майдан 5343 км² я. Истамбул провинциядин (туьрк. Istanbul il) административ юкь я. Истамбулди Туьркиядин кефердинни рагъакӀидай пата авай Босфор проливдин кьве къерехда чка кьунва, Мармар гьуьл ва ЧӀулав гьуьл гьуьлерин арада.
Сифте яз и чилерал инсанар яшамиш жез чи девирдилай вилик 6-лагьай агъзур йисуз ацукьнава[5]. Алай чӀавуз Истамбул хьиз чизвай шегьердин тарих 3 агъзур йис идалай вилик бине кутунвай Лигос тӀвар алай шегьердилай гатӀумзава[6]. Им вири тарихда виридалайни кьетӀен чӀехи шегьеррикай сад я. Шегьердиз Финикиядин, Сур чӀаван Грециядин, Персиядинни Сур чӀаван Римдин идара акурди я, гьакӀни са шумуд виш йисарин къене шегьер Византий тӀвар алаз авай тир. Чи девирдин 330-лагьай йисуз шегьердал маса тӀвар эцигна - Константинополь (грек: Κωνσταντινούπολις Konstantinoúpolis; лат.: Constantinopolis, усм.: قسطنطینية, Kostantiniyye).
Шегьерди Римдин (476–1204 ва 1261–1453), Латин (1204–1261) ва Усман (1453-1922) империйрин патал кьилин шегьер яз къуллугъзавай тир.[7] Гьа чӀавуз ам дуьньядин виридалайни чӀехи шегьер яз гьисабзавай тир. Римдинни Византиядин девиррин къене шегьерди Христианвал вилик ракъуруниз куьмек ийизавай тир. 1453-лагьай йисуз усманри шегьер кьунлай кьулухъ ам мусурманрин къаладиз элквъена ва Усман халифатдин кьилин шегьер хьана[8].
Стратегиядин фикирдай Истамбулди пара менфят авай чка кьунва – шегьер тарихдин Пекдин рехъ тирвал алайди тир[9], ина Европадизни Юкьван тир РагъэкъечӀдай патаз физавай ракьун рекьерин чил ва гьакӀни ЧӀулавни Аравилин гьуьлерин арада авай тек сад тир гьуьлун рехъ ава. Вири и факторри пара халкьар авай шегьердин жемят арадал гъуниз куьмек гана.
1923-лагьай йисуз Туьркиядин Республика туькӀуьрайдалай кьулухъ туьркери Анкара кьилин шегьер хьиз тайинарна. Дяведин арада авай девиррин къене шегьерди вичин виликан машгьурвал хкана.
1950-лагьай йисарилай инихъ агьалийрин сан-гьисаб цӀудра пара хъхьанва. Вири Анатолиядай мигрантар Истамбулдиз хъфизавай тир, абур вири кьабулун патал шегьердин сергьятар гьяркьуь авуна[10][11].
XX-лагьай виш йисан эхирдиз Истамбулда жуьреба-жуьре яратмишунин фестивалар туькӀуьрнава, гьа са чӀавуз инфратуькӀуьрунин хъсанрунин нетижада комплексдаказ тир транспортдин чилер акъатнава.
2010-лагьай йисуз Истамбулдал Европадин медениятдин кьилин шегьер лагьана тӀвар эцигна[12]. Кьве йисалай кьулухъ, 2012-лагьай йисуз, Истамбулдиз 11,6 млн чара уьлквейрин турист атанва. Туризмдин патахъай шегьер вири дуьньядин машгьур тир вад шегьеррикай сад я[13].
КьетӀендаказ вичел желб ийидайди адан тарихдин юкь я, ам са пай ЮНЕСКОдин Виридуьньядин ирсинин сиягьдик акатзава. ГьакӀни Бейоглу районда авай Къизилдин карч тӀвар алай тӀебии гаваньда авай медениятдинни рикӀ аладардай юкь тафаватлу жезва.
Истамбул глобал шегьер хьиз гьисабзава[14], им дуьньядин виридалайни фад чӀехи жезвай экономикайрикай сад я[15]. Ина пара туьркерин компанийринни массайрин информациядин алатрин штаб-квартирайри чка кьунва. Истамбулди уьлкведин къенепатан вири бегьеррикай кьудакай сад гузава.[16]
Эхиримжи къад йисан къене Истамбулди Олимпиядин къугъунар тухун патал вадра вичин кандидатура вилик чӀугвана, амма агалкьунар авачиз амукьна[17][18].
Истамбулдин районарни мягьлеяр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Истамбулдин тарихдин районарни мягьлеяр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Европа:
Азия:
Административ чара авунар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун] |
 |
 |
 |
| Савдадин кьилин куьче Истикляль | Таксим майдан | Ипподром майдан | Левент райондал чилин циф акьалтна |
2008-лагьай йисан нава вацралай инихъ Стамбул илдик (провинциядик) 39 ильче (тур. ilçe, ilçeleri) тахьайтӀа муниципал район акатзава. Абуру ЧӀехи Стамбул тӀвар алай шегьердин агломерация арадал гъизава. ЧӀехи Стамбулдин агьалийрин сан-гьисаб 13 483 052 кас я (2011 йис)[30]. Стамбулдин меркездин муниципал мэрияжин İBB (тур. İstanbul Büyükşehir Belediyesi) вири райондин дережадин муниципалитетрин кӀвалах сад-садава кьадайвал ийизав ва контролвал кьиле тухузава. Адан идарадик квай месэлаяр ибур я: умуми бюджет, налогарни пул кӀватӀун, социал таъминвал, инфратуькӀуьрунин проектар, эцигун, транспорт, абадвал ва мсб.
Меденият
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Музеяр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Театрарни галереяр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Театрар: Шегьердин, «Кен-тер», «Харбие», «Фатих», «Гюльтепе», «Кадыкёй», «Максим» операдин зал.
Выставкаяр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Гьар йисуз кьведра шегьерда гилан чӀаван яратмишунин биеннале тухузавайди я.
Массайрин информациядин такьатар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Газетар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Истамбулда акъудзавай газетар ибур я: «Поста» (Posta), «Заман» (Zaman), «Сабагь» (Sabah), «Гьуьрият» (Hürriyet), «Миллет» (Milliyet), «Радикал» (Radikal), «Жумгьурият» (Cumhuriyet), «Туьркия» (Türkiye), «Няни» (Akşam), «Гъед» (Star), «Садра» (BirGün), «Таржумахъан» (Tercüman), «Диге» (Vatan), «Таквим» (Takvim), «ЦӀийи виш йис» (Yeni Asır), «ЦӀийи рагъ акьун» (Yeni Şafak), (Türkiye), «Гьуьрият Daily News» (Hürriyet Daily News)[19].
Телевидение
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Стхавилин шегьерар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Азия:
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Шикилар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]-
Пак тир Софиядин клиса -
Истамбулдин округар
Баянар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- ↑ Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları (туьрк). Türkiye İstatistik Kurumu (2014). Ахтармишун 12 май 2015.
- ↑ WCTR Society; Unʼyu Seisaku Kenkyū Kikō 2004, p. 281
- ↑ The Results of Address Based Population Registration System, 2014. Turkish Statistical Institute (31 December 2014). Ахтармишун 29 январь 2015.
- ↑ Mossberger, Clarke & John 2012, p. 145
- ↑ Ошибка цитирования Неверный тег
<ref>; для сносокfre10не указан текст - ↑ The Black Sea Encyclopedia. — Springer. — P. 377. — ISBN 978-3-642-55227-4.
- ↑ Çelik 1993, p. xv
- ↑ Masters & Ágoston 2009, pp. 114–5
- ↑ Dumper & Stanley 2007, p. 320
- ↑ Turan 2010, p. 224
- ↑ Population and Demographic Structure. Istanbul 2010: European Capital of Culture. Istanbul Metropolitan Municipality (2008). Ахтармишун 27 март 2012.
- ↑ «Вестник Кавказа» - Стамбул объявлен Культурной столицей Европы-2010
- ↑ MasterCard Global Destination Cities Index. MasterCard (2012). Ахтармишун 5 май 2013.
- ↑ The World According to GaWC 2010. Globalization and World Cities (GaWC) Study Group and Network. Loughborough University. Ахтармишун 8 май 2012.
- ↑ Global Growth on the Orient Express. Brookings Institution blog “The Avenue” (December 1, 2010). Ахтармишун 14 апрель 2013.
- ↑ OECD Territorial Reviews: Istanbul, Turkey. Policy Briefs. The Organisation for Economic Co-operation and Development (March 2008). Ахтармишун 20 август 2012.
- ↑ «Olympteka» - Города-кандидаты на проведение XXXII летних Олимпийских Игр 2020
- ↑ IOC selects three cities as Candidates for the 2020 Olympic Games. The International Olympic Committee (24 May 2012). Ахтармишун 18 июнь 2012.
- ↑ Шаблон:Web kaynağı
ЭлячӀунар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Истамбул- Стамбулдин муниципалитетдин сайт (туьрк)
- Freely John. Istanbul: The Imperial City. — New York: Viking, 1996. — ISBN 978-0-670-85972-6.
