Мехико

Шегьер
Мехико
исп. Ciudad de México


ТӀаратӀ	Герб
Мехико

Координатар:

19°25′10″ к. гь. 99°08′44″ р-а. я.^HGЯOL

Уьлкве:

Мексика

Федералдин чирвал

Федерал округ

Гьукуматдин кьил

Мигель Анхель Мансера Эспиноса

Бине эцигай тарих:

1325

Садлагьай тӀвар кьун:

1521

Виликан тӀварар:

Теночтитлан

Статус йисалай:

1521

Майдан:

1499 км²

ЯШЧ кьакьанвал:

2240 м

Гьава:

субтропикрин

Агьали:

20 100 000 кас. (2013)

Къалинвал:

14009 кас./км²

Динар:

Католикаяр (90,5 %), протестантар, евангелистар (3,6 %) ва мас.

Сятдин чӀул:

UTC-6 (UTC-5)

Телефондин код:

+52 55

Почтунин индекс:

01000 ва 16999

Автомобилдин код:

9

Сайт:

http://www.df.gob.mx/

Commons:

Mexico, D. F.

Мехико (исп. Ciudad de México, Distrito Federal) — Мексикадин кьилин шегьер, гьукуматдин экономикадин, политикадин, медениятдин юкь я. Кефер патан Америкадин финансрин чӀехи юкьварикай сад я.

Тарих

Мехико 1325 йиса ацтекри эцигнавайди я. А халкьдин жемятри Мехикодин патаг гвай чилерал 1200 йисара атанвай. Ацтекрин легь мисалриз килигайтӀа, абуруз гьа чкадал ша абурун ракъинин гъуцра Уицилопочтлиди лагьанвай. Гьа чкадал абуру шегьер эцигна — Теночтитлан, Тескоко вирин рагъакӀидай пата, иер акунар авай дугундал алай, Ацтекрин гьукуматдин кьилин шегьер хьайи. Гьа и Теночтитландикай хьанвай император II Мотекусома Шокойотсинадин (гьакӀни Монтесума) кьилин шегьер тир. Дегь Мехико — Теночтитландин ччил пара гьяркьуьди тир, адахъ 7,5 км² чил авай. Теночтитланда пара къанавар авай, чилихъ галаз алакъа дамбайрай кьунвай. Сифте европавийриз, Теночтитландиз акъатай, адан иервилихъай пара аламат хьана. Шегьердиз абуру Аацтекрин Венеция лагьана^[1].

Шегьер вирин кьула авай. Пуд дамбади шегьердин юкьв амай чилихъ галаз ктӀазвай. Куьчеяр хьиз къанавар кардик абуру кутазвай. Цин акьалтунрикай шегьер къванцӀин плотинади хуьзвай. XV—XVI вишйисара Теночтитландикай рагъакӀидай чилинпатан виридалайни иер шегьеррикай сад хьана. А чӀавара ам Чилин виридалайни пара инсанар авай шегьеррикай сад хьана. XVI вишйиса шегьерда 500 агъзур кас авай. Гьа чӀехи шегьердикай кьве вишйисан яргъивилин уьмуьр хьана. Испаниядин конкистадорри, Эрнан Кортесахъ галаз аниз атай, Теночтитлан акурла лап пара аламат хьанай шегьердин чӀехивиликайни иервиликай^[1]. Абурукай сада кхьенай: «Ихьтин аламат садазни са сефердани акурди туш, садазни гьич ахварра ихьтин мурад хьайи туш, чаз акурхьтинди». Ацтекар пара ислягь халкь тушир, кӀеретӀрин къуватралди абуру чпин къуьншийрин чӀехи пай чпин кӀаник кутуна. Ахпа испанвияр абуру пара шаддаказ кьабулна. Вучиз лагьайтӀа ацтекрихъ дегь мисал авай, адай акъатзвай, чуруяр алай, лацу чин алай гъуц Кецалькоатль чпин патаг кьулухъ хкведа, тростникдин тӀвалан йисуз. Ацтекрин циклвилин календарда 1519 йис гьахьтинди тир.

ЯтӀани, Кортесан политикади абурун арада къал туна. Ацтекрин патахъай къарагъун эгечӀна, испанвияр Теночтитлан тун мажбур хьана. Гьа чӀавуз ам катанвайтӀани адахъ кьулухъ хъфидай фикирар авачир. Вичин кӀеретӀар солдатрални яракьрал ацӀурна ада вичин армия Мехикодал тухвана, испанвийри Теночтитландиз гьа вахтуна гьакӀа лугьузвай. 1521 йисан 13 майдиз Кортеса виридаз малумарна, шегьер Испаниядин пачагьдин гъилик акатзавайди. Шегьер къачурвиляй Ацтекрин империя, 200 йисалай пара яшамиш хьайи, квахьна. 1521 йиса цкӀирнавай Теночтитландин чкадал къенин Мехико эцигнвай, ЦӀийи Испания колониядин кьилин шегьердин статус кьабул авур. Колониядин бередин кьиле испанвийри вир кьурана, яд авахьдай четин система хуьдай мумкинвал авачиз. Мексикадин кьилин шегьердин агьалийрин къенин йикъални четинвилер эхзава. Мехикодин тарихвилин магьлейра пара ава патах хьанвай цӀуру кӀвалер. Вучиз лагьайтӀа шегьердин кӀаник пара къумарни вирер гва, пара ятар авай. 1624 йиса шегьерда чӀехи къарагъун эгечӀна. Къарагънавайбуруз испанвийрин къуват чпин винелай алуд ийиз кӀанзавай. 1821 йиса дяведа гъалибвал кьурла, Мексика Испаниядин къуватдикай гакъатна. Мехикодикай цӀийи гьукуматдин кьилин шегьер хьана. 1847 йиса шегьер Америкадин армияди кьуна, Мексикадин чилер вичик кутаз кӀанзавай. Шегьер са йисан къене американвийрин гъиле хьана. 1863—1867 йисара Мехико французрин гъиле авай тир.

1910—1917 йисара, генерал Диасан 30-йисан диктатура алуд авурла шегьерда пара иви аваъьай инкъилабвилин женгер хьана, демокративилин инкъилабди гъалибвал кьунвай. 1929 йисалай шегьерда гьукуматдин Регьбервал ацукьзава. А чӀаван эхирда Америкадинни ЧӀехибританиядин предприятияр чпин гьукуматдик кухтуна. Дуьньядин кьведлагьай дяведиз Мехикодин агьалийрин чӀехи пай Гьитлеразакси коалициядин пад кьазвай. 1968 йиса Мексикадин кьилин шегьерда XIX Олимпиада кьиле тухвана. Шегьердин финансризни экономикадиз Канададихъна Америкадихъ галаз авай пара чӀехи мана къецепатан алверрин алакъади кьазва.

Агьалияр

Мехикода 19,7 млн кас яшамиш жезва. Кьилин шегьердин агьалийрин агьалийрин зурдилай пара метисар я, испанринни-индейрин дибер авай, 20 % — Мехикодин дегь чӀаван агьалияр — индеяр, амайбур — европавияр я. Гьукуматдин чӀал испан я. Мехикодин индейрикай садбуру чпин халис чӀаларал рахазама, гьабурук ацтекринни(науатль), майяни, отомини ква. Агъазвайбур агьилийрин чӀехи пай (90 %) я, са куьлуь пайни протестантар ква.

Алай чкадин гьал

Мехико гьукуматдин лап юкьвани юкьва ава. Шегьер кьакьанчилел ала, Мексикадин сувайрин кьибле пата авай, гьуьлуьн дережадилай 2240 метр винихъ. Мехикодихъ вири патарихъай сувар гала. Гьавайрин гьал ламу, субтропиквилин климатди туькӀуьрзава. Гьава кьацӀанвайвили шегьердин винел гьамиша гум (смог) ала. ЯтӀани цав кьакьандаказ амукьзава, вилини экуь-вили ранг алаз, вични гатфардизни гатуз. Йисан къене гагь чилин ажуз юзунар жезва, агьалийриз са четинвилерни тагузвай. Гагь сакӀус кӀеви чилин юзунарни жезва. Шегьерда хьайи кьван виридалайни кӀеви, къуват авай чилин юзун 1985 йисан 19 сентябрдиз хьанвайди тир. Гьа кар патал 10 агъзур кас кьенай, Мадни 100 метрдин са кӀвал чӀенай. Гагь шегьерда руг гузвай гар жеда. Мехикода гьар жуьре пальмаяр ава, оливайрин тарар, мегъуьн тар, нарат тар, пихта экъечӀзава.