Вашингтон (кьилин шегьер)

Вашингтон (Колумбия округ)
Пайдах	Герб
Уьлкве	АСШ
Статус	Кьилин шегьер
Округ	Колумбия округ
Мэр	Винсент Грэй
Бине кьунва	1790 йисуз
Майдан	177 км²
Юкьван кьакьанвал	125 м
Агьалияр	601 723 кас (2010)
Агломерация	5,4 млн
Сятдин чӀул	UTC-5
Телефондин код	+1 202
Почтайрин индексар	20001-20098, 20201-20599
Официал сайт	http://www.dc.gov/

И терминдин муькуь манаярни ава, килига: Вашингтон.

Вашингтон (ингл. Washington, D.C.) — Америкадин Садхьанвай Штатрин кьилин шегьер. Официал тӀвар — Колумбия округ я, са штатдизни акат тийизвай кьилдин административ тек я. Шегьердин бине 1791 йисуз кутунвай ва адан тӀвар, АСШдин садлагьай президент Джордж Вашингтонан гьуьрметдай эцигнавай. 1871 йисалай Вашингтон Джорджтаун шегьердихъ галаз Колумбия федерал округдик кутунай ингл. District of Columbia, куьрелди D.C., гьавиляй америкавийри, уьлкведин кеферни-рагъакӀидай пата авай сатӀварцӀин штатдихъ галаз акахь тийин патал, адетдалди Вашингтон шегьердиз «Ди-Си» (ингл. D.C.) ва я «Вашингтон Ди-Си» (ингл. Washington D.C.) лугьузвайди я.

Шегьерди Потомак вацӀун кефердин къерехда чка кьунва, ам кьиблединни рагъакӀидай патахъ Виргиния ва вири маса патарихъай Мэриленд штатрихъ галаз сергьятдал ала. Гьамишан агьалийрин кьадар 600 агъзур касдилай виниз я, кӀвалахдин гьафтеда агъашегьеррин зонадай инсанар атунин гъиляй кьадар са миллиондал кьван агакьзава. Вашингтондин агломерациядин агьалийрин кьадар 5,4 млн кас кьван я, и къалурзавай лишандиз килигна ам уьлкведа муьжуьдлагьай чкадал ала.

Вашингтондиз 13 инсандикай ибарат тир, мэр кьиле авай муниципал шуради регьбервал ийизва. Амма АСШ-ри Конгрессдиз лап кьилин гьукум ава, адаз шура кьабулнавай къанунар гьич ийидай ихтияр ава. Гьавиляй штатрин агьалийрив гекъигайла шегьердин агьалийриз вич-вичи идара ийидай ихтияр тӀимил ава. Американ Конгрессдин Векилрин палатада округдиз вичин сес гудай ихтияр авачир делегат ава, округдиз Сенатда вичин векилар авач. 1961-лагьай йисуз АСШ-рин Конституциядиз 23-лагьай поправка ратификация ийидалди округдин агьалийриз президентрин хкягъунра сес гудай ихтиря авачир.

Шегьердин девиз: лат. Justitia Omnibus (ингл. Justice for All, Виридаз адалат авай дуван).

География

Вашингтон АСШдин кеферни-рагъэкъечӀдай пата, Атлантика океандилай тахминан 53 км яргъал чка кьунвайди я. Шегьердин вири санлай майдан 177 км² туькӀуьрзава, абурукай 159 км² кьураматдиз, 18 км²-ни ци кьунвай чилериз къвезва^[1]. Шегьер, кьиблединни-рагъакӀидай патай гъейри, Мэриленд штатдин сергьятрин цӀарцӀин къене ава, амма административвилелди и штатдиз талукь туш. Шегьер пуд, Потомака ва адан хилер тир Анакостия ва Рок-Крик вацӀарал алайди я. Адан кьудлагьай хел Тайбер-Крик вацӀ, са вахтунда шегьердин Милли аллеядайтӀуз физвай, амма 1870-й йисара ам чилин кӀаняйтӀуз чӀугунвай.

Шегьердин сергьятрин цӀарцӀин къене са шумуд островар ава. Потомака вацӀал — Теодор Рузвельтан остров, Колумбиядин остров, Пуд Вахарин островар ва муькуь гъвечӀи островар ала. Анакостия вацӀал алай виридалай чӀехи остров — Кингменан остров я.

Шегьердин майдандин тахминан 20 % кутунвай паркари кьунва. Шегьердин тӀебиятдиз, адак Милли парк, «Рок-Крик» парк, Теодор Рузвельт островдал алай парк, «Конституциядин багъар» хьтин паркар кваз, Милли паркарин америкадин идаради регьбервал ийизва. Милли паркарин америкадин идарадин регьбервилик квачир тек сад тир чка, хуьруьн майишатдин министерстводи регьбервилик квай Милли дендрарий я^[2].

Климат

Вашингтон ламу тир субтропикдин климатдин зонада ала. Адан климат, чӀехи гьавизрилай яргъал алай Юкьван Атлантика областьдин жуьредиз хас я. Гатфарни зул чими я, кьуьд — мекьи. ХъуьтӀуьз къвазвай живерин гьар йисан кьадар 37 см туькӀуьрзава. Декабрьдин юкьвалай февральдин юкьвал кьван хъуьтӀуьн юкьван температура 3,3 °C я. Юкьван гьисабдалди живед тӀурфанар Вашингтондал гьар 4-6 йиса садра галукьзава. Виридалай къати тӀурфанриз «нордистер» лугьузвайди я, абуру кӀеви гарар, сел хьтин марфар ва вахт — вахтунда жедай живер гъизва. Ихьтин штормар Америкадин рагъэкъечӀдай цин къерехдин районрал фад-фад галукьзавайди я.

Гатуз гзаф чими ва ламу я, июль вацра юкьван температура 26,2 °C я ва гьавадин юкьван ламувал тахминан 66 % я. Гатуз вини дережадин температурадин ва ламувилин вири кӀватӀал, гзаф мукьвал-мукьвал жедай цӀайлапанрин ва бязи вахтара торнадойрин арадал атунин себеб я^[3].

Виридалай вини дережадин чимивал ина 1918 йисан 6 августдиз ва 1930 йисан 20 июньдиз къейд авунай +41 °C, гьакӀ ятӀани виридалай агъа дережадин температура 1899 йисан 11 февраль тарихда, Живедин чӀехи тӀурфан хьайи чӀавуз малум хьанвай − 26 °C.

Гьавадин юкьван гьисабдалди йисан температура — 14,5 °C
Гарун юкьван йигинвал — 3,9 м/с
Гьавадин масабрув гекъигайла ламувал — 66 %

Вашингтондин (1981-2010 йисарин норма) климат
Активвал къалурзавай лишан	Янв	Фев	Март	Апр	Май	Июнь	Июль	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йис
Абсолют максимум, °C	26,1	28,9	33,9	35,0	37,2	38,9	41,1	41,1	40,0	35,6	30,0	26,1	41,1
Юкьван максимум, °C	6,3	8,4	13,3	19,2	24,1	29,0	31,3	30,3	26,4	20,2	14,4	8,2	19,3
Юкьван температура, °C	2,2	3,9	8,2	13,8	18,9	24,0	26,6	25,6	21,7	15,3	9,8	4,3	14,5
Юкьван минимум, °C	−1,9	−0,6	3,1	8,3	13,6	19,1	21,7	20,9	16,9	10,3	5,1	0,3	9,7
Абсолют минимум, °C	−25,6	−26,1	−15,6	−9,4	0,6	6,1	11,1	9,4	2,2	−3,3	−11,7	−25	−26,1
Къваларин норма, мм	71	67	88	78	101	96	95	74	95	86	81	78	1010

Тарих

Сифте девир

Археологиядин малуматрив кьурвал, гилан Анакостия вацӀун мукьув, лап тӀимилдай 4000 йис идалай вилик бинедин америкавияр яшамиш жезвай^[4]. Европавийри и чилер XVII виш йисан сифте кьилерай къекъвена чириз гатӀумнай. Абурукай садлагьайди капитан Джон Смит тир^[5]^[6]. Гилан Вашингтон шегьер алай чкадал вилик са шумуд хуьрер авай.

Гилан Колумбия округдин чилера колонияр авай садлагьай мулкунин иесияр Джордж Томпсон ва Томас Джерард тир. 1662 йисуз абурун гъилик Капитолий кӀунтӀунин къваларив гвай чилер ва Потомак вацӀун агъана авай мулкарни акатнай^[7]. 1697 йисуз Мэриленд штатдин гьукумри, и чилера яшамиш жезвай америкадин бинедин халкьар къуватдалди рагъакӀидай патаз чуькьвена къакъудна, ина форт эцигнай.^[8]

1751 йисуз, Мэриленд штатдин къанунар акъудзавай органди Джордж Гордон ва Джордж Биелл тӀварар алай ксаривай 280 фунтдай пудкъад акр (чилин алцум) чил къачурла, Джоржтаун арадал атанвай^[9]. А чӀавуз Джоржтаун Потомак вацӀун виридалай вини кьиле авай пункт тир. Адав океандай савдавилин гимийрал вацӀалайтӀуз хкаж жез мумкин тир. Мэриленддай къвезвай туьтуьн ва маса малар маса гунив ва гъунив Джорджтаун абад портдиз элкъвенай^[10].

XVIII виш йисан эхир

Континенталвилин Садлагьай конгрессдин кӀватӀалдилай эгечӀна Кьведлагьай конгрессди малумарнавай аслу туширвилелай кьулухъ, цӀийиз арадал гъанвай Америка гьукуматдин кьилин шегьер Филадельфия тир. Жуьреба жуьре себебралди, АСШдин сифте йисара, гьукуматдин кьилин шегьердин статус вахт-вахтунлай чара — чара шегьеррал элячӀзавай, амма гьар са сеферда элкъвена Филадельфиядал къвезвай.

Агьалияр

Вашингтондин агьалийрин динамика
Йис	Агьалияр	%, ±
1800	8144	-
1810	15 471	90,0 %
1820	23 336	50,8 %
1830	30 261	29,7 %
1840	33 745	11,5 %
1850	51 687	53,2 %
1860	75 080	45,3 %
1870	131 700	75,4 %
1880	177 624	34,9 %
1890	230 392	29,7 %
1900	278 718	21,0 %
1910	331 069	18,8 %
1920	437 571	32,2 %
1930	486 869	11,3 %
1940	663 091	36,2 %
1950	802 178	21,0 %
1960	763 956	−4,8 %
1970	756 510	−1,0 %
1980	638 333	−15,6 %
1990	606 900	−4,9 %
2000	572 059	−5,7 %
2010	601 723^[11]	5,2 %

Америкадин маса мегаполисрив гекьигайла Вашингтон шегьердин агьалийрин кьадар гьамиша гзаф тушир. 1860 йисуз, дуьз Гражданвилин дяведалди, Вашингтонда тахминан 75 000 кас яшамиш жезвай, им муькуь, Нью-Йорк ва я Филадельфия хьтин шегьеррилай пара тӀимил тир. Гражданвилин дяведилай кьулухъ шегьердин агьалияр 75 % — дал кьван хкаж хьанвай ва 1930-й йисарин Зурба депрессиядал кьван масакӀа тахьана амукьнавай. Дуьньядин кьведлагьай дяве чӀавуз, федерал органриз атана чкаяр кьунвай гьукуматдин къуллугъхъанрин гьисабдалди, шегьердин агьалийрин кьадар гьакӀни хкаж хьанвай. 1950-й ийсуз Вашингтондин агьалияр вичин максимумдив агакьнай — 802 178 кас. Амма идалай са тӀимил вахт алатайла, гегьеншарнавай рекьерин системади шегьердин къеце пата кӀвалер къачуна регьятдаказ фидай — хкведай мумкинвилер арадал гъанвайвиляй, шегьерда виче агьалийрин кьадар агъуз хьанвай. 1960-й йисара хьайи жемятрин къалабулухар ва къанун чӀурдай крар, 1980 йисуз шегьерди вичин агьалийрин кьудай са пай квадрунин себеб хьанвай. Шегьердин агьалияр 1990-й йисралди агъуз жез давамарзавай, амма 2000-й йисалай садлагьай сефер агьалийрин кьадардин гзаф хьун къейд авунай, ва 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна агьалийрин кьадардин виниз хьунин коэффициент 5,2 % тир.

Вашингтонда, адан бине кутур вахтарилай инихъ, бегьем гзаф афроамерикавияр яшамиш жезвай. Аслу туширвал патахъай хьайи дяведилай кьулухъ АСШдин кьибле патай негр-лукӀар шегьердиз куьч хьана ацукьиз гатӀумнавай. Садакайни аслу тушир чӀулав агьалийрин кьадар, дяведилай вилик 1 % — дилай 1810 йисуз 10 % — дал кьван хкаж хьанвай. 1800 ва 1940-й йисарин девирда агьалийрин 30 % афроамерикавийри туькӀуьрзавай.

1970 йисуз Вашингтонда афроамериканвийрин кьадар пикдал агакьнай, амма гьа чӀаварилай инихъ, шегьердин чӀулав агьалияр, шегьердин къваларив галай посёлокриз куьч хьунин нетижада тӀимил жезва.

2000 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижади къалурзава хьи, Вашингтондин тахминан 33 000 кас «сексуал тӀимил паюнинбурун» гьисабдикай я, им шегьердин чӀехи яшда авай ксарин 8,1 % я. «Сексуал тӀимил паюнин» векилрин икьван гзаф кьадар, 2009 йисуз шегьердин мэрди са жинсинин никягьар ийиз ихтияр гузвай къанундал къул чӀугунай, Вашингтондин политикадин либералвилелди килигунин тегьердив баян гуз жеда.

2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, Вашингтондин агьалийрин кьадар 601 657 кас тир. Гьафтедин кӀвалахдай йикъара, шегьердин къерехрив гвай посёлокрай ксар къвезвайвиляй, шегьердин агьалияр са миллиондилай пара жезва.

2007 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматри къалурзавайвал, шегьердин вири агьалийрин пудай са пай савад авачирбур я. Им са кьадар, инглис чӀал хъсан чизвачир иммигрантрихъ галаз алакъа аваз я. Вашингтондин агьалийрин 85,16 % инглис чӀалал рахазва, 8,78 % — испан чӀалал ва 1,35 % — француз чӀалал.

АСШдин агьалияр сиягьдиз къачунин бюроди 2010 йисуз кьиле тухвай агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, шегьерда яшамиш жезвайбурун 50,7 % афроамерикавияр, 3,5 % — азиатар ва 0,3 % америкадин бинедин халкьар тир. Муькуь расайрин векилри 4,1 %, ва акахьай расайринбуру — 2,9 % туькӀуьрзавай. Латин Америкадай куьч хьана атайбуру вири агьалийрин 9,1 % туькӀуьрзавай.

Дин

Вашингтондин агьалийрин чӀехи пай христианар я: агьалийин 28 % — католикар, 9,1 % — америкадин баптистар, 6,8 % — кьибле баптистар, 1,3 % — православиедин христианар ва 13 % христианвилин муькуь хилерин векилар я. Шегьердин 10,6 % ислам диндин ва 4,5 % — иудаизм диндин векилар я. Шегьердин эгьлийрин 26,8 % маса динрин пад кьазвайбур ва я са диндални ибадат тийизвай атеистар я.

Вашингтонда, чӀехивилел гьалтайла дуьньяда ругудлагьай чкада авай, АСШдин англикан Епископвилин клисадин кьилин собор авайди я. ГьакӀни шегьерда АСШ-дин виридалай чӀехи католиквилин клиса — Рехне квачир аял кьунин Милли Пак тир чкадин Базилика ава.

Экономика

Вашингтон шегьердин экономика, садлагьай нубатда, гьукуматдин идаравилин крарин сферада кӀвалахзавайбуру тайин жезва. Агьалийрин вини процент идаравилин сферада кӀвалахзавайди я, яни федерал къуллугъхъанар я. Абурун процент гьар йисуз масакӀа жезва, ам гьукуматди кӀвалахдай чкаяр гзаф ва я тӀимил авунив алакъа аваз я. 2007 йисан январьда федерал къуллугъхъанрин кьадар, вири агьалийрин кьадардин 14 % тир^[12]. 2008 йисуз гьукуматди кӀвалахдай чкаяр пара авунивди и лишан 27 % — дал кьван хкажнай.^[13] 2008 йисуз шегьердин Къенепатан вири бегьер 97,2 млрд доллар туькӀуьрнавай. И лишан патахъай Вашингтон, Америкадин 50 штарин арада 35 — й чка кьунва^[14].

2010 йисан январьдиз Вашингтонда ва адаз талукь тир адан къваларив гвай гъвечӀи шегьерра кӀвалах авачирвилин дережа 6,9 % тир. А чӀавуз Вашингтон шегьерда виче кӀвалах авачирвилин дережа 12 % — дал агакьнавай^[15].

2006 йисуз Вашингтонда са касдиз къвезвай пулунин доход 55 755$ тир, им муькуь штатрилай пара я^[16]. Амма шегьердин эгьлийрин 19 % яшамишвал патал герек тир минимумдилай агъуз дережада уьмуьр гьалзавайди я.^[17]

Стхавилин шегьерар

Бангкок, Таиланд (1962)
Дакар, Сенегал (1980)
Пекин, Китай (1984)
Брюссель, Бельгия (1985)
Афинаяр, Греция (2000)
Претория, Кьибле-Африкадин Республика (2002)
Сандерленд, Англия, ЧӀехибритания (2006)
Аккра, Гана (2006)
Сеул, Республика Корея (2006)
Анкара, Туьркия (2011)

Формалиствилин «юлдаш-шегьерар»:

Париж, Франция (2000)
Рим, Италия (2011)

Баянар

↑ State & County QuickFacts. United States Census Bureau (2008 йис, 2 январь). Ахтармишун 4 февраль 2013.
↑ District of Columbia. National Park Service. Ахтармишун 4 февраль 2013.
↑ Average Conditions: Washington DC, USA, BBC Weather. Проверено 4 февраль 2013.
↑ MacCord, Howard A. (1957). «Archeology of the Anacostia Valley of Washington, D.C. and Maryland». Journal of Washington Academy of Sciences 47 (12).
↑ McAtee, Waldo Lee. A Sketch of the Natural History of the District of Columbia. — H.L. & J.B. McQueen, 1918. — P. 5.
↑ Nacotchtank: Encounters With The English. Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 15 февраль 2011.
↑ Downing, Margaret Brent (1918). «The Earliest Proprietors of Capitol Hill». Records of the Columbia Historical Society 21.
↑ Humphrey, Robert L., Mary Elizabeth Chambers. Ancient Washington: American Indian Cultures of the Potomac Valley. — George Washington University, 1977. — P. 27.
↑ Ecker, Grace Dunlop. A Portrait of Old George Town. — The Dietz Press, Inc., 1951. — P. 11.
↑ Lesko, Kathleen M. Black Georgetown Remembered : A History Of Its Black Community From The Founding Of «The Town of George». — Georgetown University Press, 1991. — P. 1.
↑ Resident Population Data. United States Census Bureau (21 декабрь 2010). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 21 декабрь 2010.
↑ Federal Government, Excluding the Postal Service. Bureau of Labor Statistics (22 май 2011). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 11 август 2008.
↑ Wage and Salary Employment by Industry and Place of Work (PDF). District of Columbia Department of Employment Services (2008). Ахтармишун 12 февраль 2011.
↑ Gross Domestic Product by State. U.S. Bureau of Economic Analysis (2 июнь 2009). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 12 февраль 2011.
↑ Metropolitan Area Employment and Unemployment (Monthly) News Release. United States Bureau of Labor Statistics (19 март 2010). Ахтармишун 12 февраль 2011.
↑ Personal Income Per Capita in Current and Constant (2000) Dollars by State: 2000 to 2006 (PDF). Бюро переписи населения США (April 2007). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 12 февраль 2011.
↑ Individuals and Families Below Poverty Level—Number and Rate by State: 2000 and 2005 (PDF). Бюро переписи населения США (2005). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 12 февраль 2011.

ЭлячӀунар

Викигьамбарда темайриз килигна туькӀуьрнавай медиа-файлар ава Вашингтон (кьилин шегьер)
Официал шегьердин сайт Архивация 28 декабрь 2011 йисан. (инг.)
Официал туристдин сайт (инг.)
Сайт шегьерда (тарих, меденият) (инг.)

[1] State & County QuickFacts. United States Census Bureau (2008 йис, 2 январь). Ахтармишун 4 февраль 2013.

[2] District of Columbia. National Park Service. Ахтармишун 4 февраль 2013.

[3] Average Conditions: Washington DC, USA, BBC Weather. Проверено 4 февраль 2013.

[4] MacCord, Howard A. (1957). «Archeology of the Anacostia Valley of Washington, D.C. and Maryland». Journal of Washington Academy of Sciences 47 (12).

[5] McAtee, Waldo Lee. A Sketch of the Natural History of the District of Columbia. — H.L. & J.B. McQueen, 1918. — P. 5.

[6] Nacotchtank: Encounters With The English. Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 15 февраль 2011.

[7] Downing, Margaret Brent (1918). «The Earliest Proprietors of Capitol Hill». Records of the Columbia Historical Society 21.

[humphrey-p27-8] Humphrey, Robert L., Mary Elizabeth Chambers. Ancient Washington: American Indian Cultures of the Potomac Valley. — George Washington University, 1977. — P. 27.

[9] Ecker, Grace Dunlop. A Portrait of Old George Town. — The Dietz Press, Inc., 1951. — P. 11.

[10] Lesko, Kathleen M. Black Georgetown Remembered : A History Of Its Black Community From The Founding Of «The Town of George». — Georgetown University Press, 1991. — P. 1.

[autogenerated2-11] Resident Population Data. United States Census Bureau (21 декабрь 2010). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 21 декабрь 2010.

[12] Federal Government, Excluding the Postal Service. Bureau of Labor Statistics (22 май 2011). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 11 август 2008.

[fedjobs-13] Wage and Salary Employment by Industry and Place of Work (PDF). District of Columbia Department of Employment Services (2008). Ахтармишун 12 февраль 2011.

[14] Gross Domestic Product by State. U.S. Bureau of Economic Analysis (2 июнь 2009). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 12 февраль 2011.

[15] Metropolitan Area Employment and Unemployment (Monthly) News Release. United States Bureau of Labor Statistics (19 март 2010). Ахтармишун 12 февраль 2011.

[16] Personal Income Per Capita in Current and Constant (2000) Dollars by State: 2000 to 2006 (PDF). Бюро переписи населения США (April 2007). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 12 февраль 2011.

[17] Individuals and Families Below Poverty Level—Number and Rate by State: 2000 and 2005 (PDF). Бюро переписи населения США (2005). Архивация 23 август 2011. Ахтармишун 12 февраль 2011.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]