Италия
| Италия Италиядин Республика Repubblica Italiana | |||||||||||
|
|||||||||||
| Кьилин шегьер: | Рим | ||||||||||
| Шегьерар: | Рим, Милан, Неаполь, Турин | ||||||||||
| Аслутуширвал: | 2 къамуг 1946 | ||||||||||
| ЧӀал: | Италиядин чӀал | ||||||||||
| Идара авунин тегьер: | Парламентдин республика | ||||||||||
| Кьил: | Серджо Маттарелла (президент) Марио Драги (премьер-министр) | ||||||||||
| Майдан: | 309 547 км² (70-лагьай) | ||||||||||
| · Цин кьадар %: | 2,4 | ||||||||||
| Агьалияр: | 60 605 053 кас (23-лагьай) | ||||||||||
| · Агьалийрин чуькьуьнвал: | 201,1 кас/км² | ||||||||||
| Пул: | Евро | ||||||||||
| КъВБ: | 1771 млрд. $ (10-лагьай) | ||||||||||
| · АСКА КъВБ: | 29 417 $ | ||||||||||
| ИПВИ: | 0,874 (24-лагьай) | ||||||||||
| Домен: | .it, .eu | ||||||||||
| Телефондин код: | +39 | ||||||||||
| Сятдин чӀул: | +1 | ||||||||||
Италия (тамам тӀвар — Италиядин Республика (итал. Repubblica Italiana) — Европада кьибле пата авай гьукумат.
Регионар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
| Регион | кьилин хуьр | Майдан (км²) | Халкь |
|---|---|---|---|
| Абруццо | Л’Акуила | 10 794 | 1 324 000 |
| Апулия | Бари | 19 362 | 4 076 000 |
| Базиликата | Потенца | 9992 | 591 000 |
| Валле-д’Аоста | Аоста | 3263 | 126 000 |
| Венето | Венеция | 18 391 | 4 832 000 |
| Калабрия | Катандзаро | 15 080 | 2 007 000 |
| Кампания | Неаполь | 13 595 | 5 811 000 |
| Лацио | Рим | 17 207 | 5 561 000 |
| Лигурия | Генуя | 5421 | 1 610 000 |
| Ломбардия | Милан | 23 861 | 9 642 000 |
| Марке | Анкона | 9694 | 1 553 000 |
| Молизе | Кампобассо | 4438 | 320 000 |
| Пьемонт | Турин | 25 399 | 4 401 000 |
| Сардиния | Кальяри | 24 090 | 1 666 000 |
| Сицилия | Палермо | 25 708 | 5 030 000 |
| Тоскана | Флоренция | 22 997 | 3 677 000 |
| Трентино — Альто-Адидже | Тренто | 13 607 | 1 007 000 |
| Умбрия | Перуджа | 8456 | 884 000 |
| Фриули-Венеция-Джулия | Триест | 7855 | 1 222 000 |
| Эмилия-Романья | Болонья | 22 124 | 4 276 000 |
ЧӀехи шегьерар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]| Агломерация | Халкь |
|---|---|
| Милан | 7,4 млн |
| Рим | 3,7 млн |
| Неаполь | 3,1 млн |
| Турин | 2,2 млн |
Кьиспес
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Дегь чӀавара Италиядин чилел алай халкьар: этрускар, лигурар, венеттар, галлар, ретар, латинар. 8-лагьай вишйиса чи эрадилай вилик Рим гьукуматдик кьил кутуна. Къвез-къведайдивай 5-лагьай вишйисалди Рима вири Апеннинар къачуна.
4-лагьай виш йиса Италиядиз кефер патай германар гьахьиз эгечӀна. 410 йиса абуру Рим къачуна. 488 йиса Дегь Риман кьиспес куьтягь хьана. А чӀавара Римдал къуват кьуна Риман Папади. Гьа чӀаварилай 19-лагьай вишйисалди Италия цкӀенвай гьукумат тир. 1860 йиса Гарибальдиди эгечӀна Италия кӀватӀ ийиз.
1915-лагьай йиса Италияди Австро-Венгриядиз дяве гана Дуьньядин Садлагьай дяведик вичин пай кутуна. 1922-лагьай йиса Италияда Бенито Муссолиниди къуват кьуна. Адан девирда гьукумат Дуьньядин Кьведлагьай дяведик квай Германиядин патал.
Экономика
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Италия дуьньядин виридалайни девлет авай гьукуматрик ква. Адан йисан бюджет 960 млрд $ я (5-лагьай чка дуьньяда). Гьукуматдин кефер пата хъсандиказ агалкьнава индустрия, кьибле пата — хуьруьн кӀвалахар. Ина акъудзава маншинар, синтетикадикай зтӀар, чухур, ниси, пекер ва маса зтӀар. Италия — пекерин мода гудай виридалайни вилик гвай гьукумат я дуьньяда. И бинедалди абуру бюджет пара кӀевиз ацӀурзава. Мадни Италиядиз пара туристар къвезва. Рим, Флоренция, Милан, Неаполь, Венецияни маса шегьерра абуруз машгъур пара чкаяр ава — кӀвалер, паруяр, къелеяр, суваяр, гьар жуьре монументарни шикилар.
Исятда Италиядин экономикадин виридалайни ажуз пад финансар я. Гьукуматдихъ еке дефицит ава, экономика пара яваш вилик физва. Гьукуматдин кефер пад девлетлу ятӀа кьибле пад кесиб я. Ана пуд сефер пара кӀвалах авачирвал авайди я. Эхиримжи чӀавара Италиядиз Африкадин кесиб гьукуматрай пара ксар къвезва кӀвалах патал.
2008 йиса Италияда 60 млн кас хцабна. Европадин галкӀда ксарин кьадардал 4-лагьай чка кьазва. Дуьньяда 23-лагьай чкадал ала. 1 кв км-дал 199,2 кас яшамиш жезва — ЕврогалкӀда 5-лагьай чкадал ала. Виридалайни пара ксар Италиядин кефер пата ава. Ана гьукуматдин са пай яшамиш жезва. Абурукай виридалайни пара ксар авай чилер Кампания, Ломбардия, Лигурия я — ана са км²дал 300 касдилай пара яшамиш жезва.
Лап пара ксар Неапольда ава — ана 1 км²да 2531 ксар ава. Сувавилин чкайра ксар акьван пара авач. Ина 1 км²да 35 кас ава. Дуьньядин Сифте дяве куьтягь хьайила Италиядин экономика вилик фена. Гьавиляй пара ксар хуьрерай шегьерриз фена. А чӀавара Италия кесиб гьукумат тир, анай ксар дуьньядин маса патариз къазанмишар ийиз физвай. Гьи дяве куьтягь хьайила эгечӀнавай экономикадин хкажун патал ксар гьукуматдай экъечӀун акъвазар хьана. Гьич маса гьукуматрай ксар Италиядиз къвез эгечӀна.
1970-йисаралди гьукуматда ксар хадайвал кьакьан яз амукьна. Ахпа хадайвал ават ийиз эгечӀна. СакӀус чӀавунилай хадайвал рекьирвилелай гъвечӀи хьана. 2008 йисуз гьар вадлагьай итал 65 йисалай чӀехи тир[1]. 2000-лагьай йисара хадайвал еке хьана[2].
| Йис | Кьадар, млн[3] |
|---|---|
| 1931 | 41,2 млн |
| 1960 | 51 |
| 1977 | 56,3 |
| 2000 | 57,7 |
| 2007 | 60,1 |
| 2008 | 59,9 |
| 2009 | 60,2 |
Италиядин тамам чӀал итал я. Ам индо-европадин хизандин руман кӀватӀалдик квайди я. ЧӀал пай жезва гьар жуьре нугъатрал. Вири нугъатар кӀватӀнава Вини, Юкьванни Агъа нугъатрин кӀватӀалра. Итал чӀалахъ галаз са чкадал ала гьар жуьре регионра маса чӀалар. ГьакӀ хьана, Больцанодани Агъа Тирольда немцарин чӀалахъ тамам статус ава. Триестдани Горицияда словен чӀалахъ тамам статус ава. Аостада франк чӀалахъ тамам статус ава.
Культура
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Италиядин чӀехи дамах адан культура я. Италар виридалайни чӀехи культура авай халкьарик ква дуьньядин. Еке чка кьазва архитектуради. Ина ава вири дуьньядиз чидай кӀвалер — Колизей, Пизан къеле ва амайбур. Виридалайни тӀвар-ван алай зарияр я Данте Алигйерини Петрарка. Италиядин тӀуьнарни пара тӀвар-ван алайди я дуьньяда, чӀехи пай пастани пицца паталди. Ихьтин лап чӀехи тӀвар-ван алай ксар, Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рафаэль хьиз вири дуьньядиз чида. Миланда ава дуьньядин операдин юкьв — театр Ла Скала.
Шикилар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]-
Швейцариядинни Италиядин кьула авай вир Маггоре -
Сан Андре-Верчелли Фасата Дестра къеле -
-
Базилика Сан-Марко. Венеция. -
Колизей -
Дуьньядин виридалайни чӀехи тӀвар-ван алай операдин театр Ла Скала. Милан.
_15.jpg)
Баянар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- ↑ EUROSTAT Ageing characterises the demographic perspectives of the European societies - Issue number 72/2008. Архивация 21 август 2011.
- ↑ Шаблон:İt icon ISTAT Crude birth rates, mortality rates and marriage rates 2005-2008. Архивация 21 август 2011.
- ↑ Monthly demographic balance: January–November 2010 (итал.). ISTAT (Шаблон:TranslateDate/it). Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 2 апрель 2011.
ЭлячӀунар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- www.italia.it
- Италиядин статистика
- Rappresentanza Permanente d’Italia all’ONU Архивация 3 май 2012 йисан.
Темадин сайтар | ||||
|---|---|---|---|---|
| Гафарганарни энциклопедияр | Библиядин · ЧӀехи каталан · ЧӀехи норвег · Брокгаузни Ефрондин · Дяведин Сытина · Чувудрин Брокгаузни Ефрондин · Куьруь чувудрин · Кругосвет · Ларусса · ГъвечӀи Брокгаузни Ефрондин · Православиедин · Православиедин · Православиедин · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Catholic (1907—13) · Treccani · Universalis · Гилан вахтунин Украинадин · Швейцариядин тарихдин | |||
 | ||
|---|---|---|
 | Австрия · Азербайжан ¹ · Албания · Андорра · Беларусия · Бельгия · Болгария · Боснияни Гьерцеговина · Ватикан · Венгрия · Германия · Греция · Гуржистан ¹ · Дания · Ирландия · Исландия · Испания · Италия · Кеферпатан Македония · Кипр ¹ · Къазакъстан ² · Латвия · Литва · Лихтенштейн · Люксембург · Мальта · Молдова · Монако · Нидерландар · Норвегия · Польша · Португалия · Румыния · Сан-Марино · Сербия · Словакия · Словения · Турция ² · Украина · Урусат ² · Финляндия · Франция · Хорватия · Чехия · ЧӀехибритания · ЧӀулавсув · Швейцария · Швеция · Эстония Инкарвал гьукуматар: Абхазия ¹ · АрцӀах Республика ¹ · Республика Косово · Приднестровьедин Молдовадин Республика · Кеферпатан Кипр ¹ · Кьиблепатан Осетия ¹ ¹ Са кьадар а я тамам Азияда. ² ГьакӀни Азияда.
| |