Водород

Википедия:1000
Википедиядихъай

Гьидроген, водоро́д — химиядин элементрин девирдин системада авай сад лагьай элемент; адан химиядин символ H я. ТӀвар латин чӀалай къачунвайди я: латHydrogenium (дегь.-грек. ὕδωρ — "яд"ни γεννάω — «хазва») — «яд хадайди». ТӀебиятда гегеьншдиз чкӀанвай веществойрикай я. Гьидрогендин изотопдин виридалайни гзаф чкӀанвай катион (ва хвех) 1H — протон я. Водороддин пуд изотопдихъ гьардахъ чпин тӀавр ава: 1H — протий (Н), 2H — дейтерий (D) ва 3H — тритий (радиоактиввал квайди я) (T). ГьакӀан вещество гьидроген — H2 — кьезил, ранг авачир газ я. Гьавадихъ галаз, ва я оксигендихъ галаз ам кузвайди я, хъиткьин жеда. Этанолда цӀразва, ва гьакӀни и металлра: ракь, никель, палладий, титан, платина.

Тарих[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Гьеле XVI-XVII-й виш йисара цурувилерни металлар арада реакцийрин нетижа яз фад цӀай кьадай газдин арадиз атун малум тир. 1766-й йисуз инглис физикни химик Генри Кавендиш и газ ахтармишна ва адал «кудай гьава» тӀвар эцигнай. Амма Кавендиш флогистон теориядин пад кьазвайди тир ва гьавиляй адавай дуьз нетижаяр ийиз хьанач. Француз химик Антуан Лавуазье инженер Ж. Менье галаз, хсуси газометраяр кардик кутуна 1783-й ийсуз гзаф ифирнавай ракьун куьмекалди цин бугъ ччара авуналди цин синтез кьиле тухванай, ва гуьгъуьнлай адан анализни авунай. Гьа адалди Кавендиша жагъурна хьи, «кудай гьава» цин составдик ква ва цикай ам къачуз жеда.

ТӀебиатда авайвал[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Каинатда[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Водород — Каинатда виридалайни гзаф чкӀанвай элемент я[1]. Адан паюниз вири атомрин 92 % кьван аватзава (8 % кьван гелийдин атомар тешкил ийизва, санал къачурла маса вири элементрин пай 0,1%-лай тӀимил я). И тегьерда, водород — гъетерин ва гъетеринарадин газдин асул кьилди компонент я. Гъетерин температураррин шартӀара (мисал яз, ракъинин ччинин температура ~ 6000 °C я) водород плазмадин гьалда авайди я, гъетерин арада авай генгвиле и элемент существует в виде ччара-ччара молекулрин , атомрин ва ионрин тегьерда авайди я ва кьадардал, къалинвиле ва температурадал гзаф тафават авай молекуляр цифер арадал гъиз жезва.

Ччилин чкал ва чан алай организмар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Ччилин чкалдин къене водороддин массадин пай 1 % тешкил ийизва — ам авайвилиз килигна цӀуд лагьай элемент я. Чан алай организмрин клеткайра атомрин кьадардиз килигна водороддин 50 % аватзава.

Къачун[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Индустрияда[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

  • Кудай коксдин винел 1000 °C температурада кьван цин бугъ ахъаюн:
  • Цин бугъдихъ галаз 1000 °C температурада конверсия:
  • Оксиген галаз каталитик цуру авун:
  • НафтӀ переработка авунин карбонгьидрогенрин крекинг ва риформинг процессда.
  • ТӀебиатдин газдикай.

Лабораторияда[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

  • Какахьнавай цурувилерин металлрихъ галаз реакцийра:
  • Кальцийни яд арада реакцияда:

Химиядин хсусивилер[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Водороддин диссоциация хьанвай молекулрин пай

Водороддин молекулар бес тир кьадарда кӀеви я, ва водород химиядин реакцийриз гьатун патал гзаф кьадардин энергия серфна кӀанда:

Гьавиляй адетдин температурада володород анжах пара актив тир металлрихъ галаз реакцийра гьатзава, мисал яз, кальций ва образуя кальцийдин гидрид арадал гъизва:

ва тек сад тир металлтуширди — фтордихъ галаз ва фтороводород арадиз гъизва:

Гзаф металлар ва металлартуширбур лагьатӀа, водород чӀехи температурада ва я маса таъсирдалди реакцийра гьатзава, мисал яз, экв гудайла:

Водород са бязи оксидрикай оксиген къакъудиз жезва, мисал яз:

Галогенрихъ галаз галогеноводородар арадиз гъизва:

, реакция хъиткьин галаз ва мичӀивал ва гьар са температурада кьиле физвапротекает ,
, реакция хъиткьин галаз, анжах экв авайла кьиле физва .

БипӀинрихъ (сажа) галаз гзаф чими авурла реакциядиз гьатзава:

Щелочдин ва щёлочдинни-ччилин металлрихъ галаз реакцияр[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Актив металлрихъ галаз водород гидридар арадал гъизва:

Гидридар — кьеил хьтин, кӀевуи веществояр я, асантдаказ гидролиз жезва:

Металлрин оксидрихъ галаз (къайда хиз, d-элементрин) реакцияр[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Оксидар металлар кьван кӀвачел акьалдар хъжезва:

Баянар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

ЭлячӀунар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18
1 H   He
2 Li Be   B C N O F Ne
3 Na Mg   Al Si P S Cl Ar
4 K Ca   Sc Ti V Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
5 Rb Sr   Y Zr Nb Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
6 Cs Ba La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb Lu Hf Ta W Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
7 Fr Ra Ac Th Pa U Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No Lr Rf Db Sg Bh Hs Mt Ds Rg Cn Uut Uuq Uup Uuh Uus Uuo
Щёлочьдин металлар  Щёлочь-ччилин металлар  Лантаноидар Актиноидар ЭлячӀдай металлар Масади металлар Металлоидар Масади металлар тушир Гьалогенар Лепеш газар