Перейти к содержанию

Азербайжан чӀал

ЭлячӀунар дуьзар хъувун
Википедиядихъай
(Азербайжан чIал-кай рахкъурнава )
Азербайжан чӀал
Азербайжан чӀал
{{{подпись}}}
Уьлквеяр:Иран, Азербайжан, Урусат
Офицал чӀал:Азербайжан, Дагъустан (Урусат)
Рахазвайбурун кьадар:25—30 млн.
Классриз ччара хьун
Категория:Евразиядин чӀалар
—
ЧӀалан кодар
ГОСТ 7.75–97:азе 025
ISO 639-1:az
ISO 639-2:aze
ISO 639-3:aze, azj, azb, qxq, slq

Азербайжан чӀал (Azəri, Azərbaycan dili; Азербайджан дили; آذربايجان ديلی) — туьрк чӀаларин кьиблединни — рагъакӀидай хилен огъуз зургруппадин, кыпчак чӀалар кӀватӀалдиз талукь кьетӀен лишанар авай, азербайжанвийрин чӀал.

Азербайжанда, Урусатда (кьетӀендаказ Дагъустанда), Гуржистанда, Иранда, Иракда, Туьркияда, Сирияда, Украинада, АСШда, Великобританияда, Германияда гьакӀни Юкьван Азиядин гьукуматра Къазахстанда, Уьзбекистанда, Туьркменияда, Киргизияда гегьенш я. Азербайжандин официалвилин чӀал ва Дагъустандин официалвилин чӀаларикай сад я.

Рахазвайбурун кьадар 25—30 миллион кас я[1].

Классификация

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Азербайжан чӀал адетдалди Алтайдин чӀалан хзандин туьрк хилен кьиблединни рагъакӀидай патан (огъуз) группадик кутазва. Идахъ галаз санлай, огъуз ареалдик акатзавай чӀаларин классификацияр ва адак акатзвай сад садаз мукьва тир идиомрин сиягьар пара ава.

1836 йисан «Къавкъаздилай а патахъ галай Урусатдин мулкар килигна ахтармишун» лугьудай кӀвалахда азербайжан чӀал «чагъатайдин дувулдик», яни кьиблединни рагъакӀидай патан хилек кутуна[2].

Садлагьай сеферда туьрк чӀалариз илимдин рекьяй классафикация востоковед И. Н. Березина авуна. Ада 5 чӀал туьркиядин (рагъакӀидай патан) группадиз кутуна: азербайжан, анатолиядин,. дагъустандин, къиримдинни румелиядин.

XIX виш йисан востоковед-тюрколог В. В. Радловди (1882) азербайжан, туьркиядин, туьркмен чӀалар ва гьакӀни къиримрин татар чӀалан бязи рахунар туьрк чӀаларин кьибледин группадик кутуна[3].

Филолог Ф. Е. Коршди (1910) вичин классификация туькӀуьрдайла еке ареалар желб ийидай лишанар хкягъзвай тир. Адан фикирдалди, сифтедай туьрк чӀалар кефердинни кьибледин группайриз чара пай жезвай тир, гуьгъуьнлай эхиримжидикай рагъакӀидай патан ва рагъэкъечӀдай патан группаяр хкатна. РагъакӀидай патан группадик ада азербайжан, туьркиядин (османрин) ва туьркменрин чӀалар кутазвай тир[3].

Туьркиядин филологни тариххъан М. Ф. Кепруьлуьзаде (1926) азербайжан чӀал михьиз огъуз чӀал хьиз гьисабзвай тир[4]. Лингвист, востоковед-туьрколог С. Е. Малован классификациядиз килигна азербайжан чӀал туьркмен, туьркиядин, салар, кипчакни-половцийрин ва чагъатай чӀаларихъ галаз цӀийи туьркрин чӀаларик кутазвай тир[5].

Лингвист В. А. Богородицкийди (1934) теклифнавай версиядалди — азербайжан, гагауз, къумукь, туьркиядин ва туьркмен чӀалар кьиблединни рагъакӀидай патан группа туькӀуьрзава, гьакӀни чуваш чӀалахъ абуруз ухшар тир са кьадар кьетӀен лишанар гва[3].

Германиядин лингвист И. Бенцингдин классификациядиз килигна (1959) азербайжан чӀал гилан вахтунин кьибледин (огъуз) группадик (туьркиядинни туьркмен чӀаларихъ галаз сад хьиз) акатзвай чӀал хьиз гьисабна[6]. Амма асул гьисабдалди вичин классификация туькӀуьрдайла ада чӀалар группайриз чара авунин географиядин принципдал бинеламиш тир.

Германиядинни америкадин туьрколог, алтайдин филологиядин профессор К. Г. Менгесдин (1959) вичин классификацияда тарихдин бине гьисабдиз къачузва, амма тӀварар ада географиядин къайдада группайриз чара авуна. Адан фикирдалди азербайжан, гагауз, туьркиядин ва туьркмен чӀалар туьрк чӀаларин А-группадик (юкьван ва кьиблединни рагъакӀидай патан) квай кьиблединни рагъакӀидай патан (огъуз) подгруппадик акатзвай тир[7]. 1959 йисуз акъатнавай «Philologiae turcicae fundamenta» лугьудай ктабдин редакциядин комитетдин версиядиз килигна — азербайжан, туьркиядинни туьркмен чӀалар туьрк чӀаларин цӀийи туьрк группадик квай кьибледин туьрк подгрупадик акатзава[8].

Урус тюрколог Н. А. Баскаковди арадал гъанвай классификациядалди, азербайжан, туьркиядин, урум чӀалари ва къиримдин татар чӀалан кьибледин къерехдин нугъватди туьрк чӀаларин рагъакӀидай патан хуннрин хилен огъуз группадик квай огъуз-сельджукрин подгруппа туькӀуьрзава[3].

Германиядин туьрколог Г. Дерфердиз килигна, огъуз чӀаларик азербайжан, туьркиядин, туьркмен, хорасандинни-туьрк чӀалар ва афшар хьтин нугъватар акатзава[9].

Баянар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
  1. ↑ People Azerbaijani Архивация 14 июнь 2007 йисан.
  2. ↑ Керимов Э. А. Очерки истории этнографии Азербайджана и русско-азербайджанских этнографических связей. — М.: Элм, 1985. — С. 33.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Гаджиева Н. З. Тюркские языки // Языки языки: Тюркские языки. — М., 1997. — С. 18—20.
  4. ↑ Вопросы диалектологии тюркских языков. — Баку: Изд-во АН Азербайджанской ССР, 1963. — Т. 3. — С. 225.
  5. ↑ Тенишев Э. Р. Саларский язык. — М.: Изд-во Восточной литературы, 1963. — С. 47.
  6. ↑ Баскаков Н. А. К критике новых классификаций тюркских языков // Вопросы языкознания. — М.: 1963. — № 2. — С. 72—73.
  7. ↑ Баскаков Н. А. К критике новых классификаций тюркских языков // Вопросы языкознания. — М.: 1963. — № 2. — С. 75—76.
  8. ↑ Баскаков Н. А. К критике новых классификаций тюркских языков // Вопросы языкознания. — М.: 1963. — № 2. — С. 72, 77.
  9. ↑ G. Doerfer AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish // Encyclopædia Iranica. — 1988. — Т. III. — С. 245—248.

ЭлячӀунар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Азербайжан_чӀал&oldid=92790" я