Гьефер (эфер, иферар) (лат. Cumīnum cymīnum) ― векь тир набатат я. Ама Тажкьтинбурун тухумдикай я[2]. Адан ватан Йукьан Азия, маса ери-бинера кефер патан Африка ва рагъэкъечӀдай патан Аралугъ гьуьлуьн керехар я. Мальта архипелагда авай Комино тӀвар алай гъвечӀи са островда гьефер гзав пара ава. Гьигьин островдин тӀвар гьанара гьефер пара ава лугьуз ганава. Ам гьеле къадим ромалуриз, йунанариз хъсан чизавай са дадлух тир.[3][4]
Латын чӀалал адан тӀвар (Cuminum) чувуд ва араб (kammun) чӀалала атанава[5]. Лезги чӀалал адан тӀвар гьикӀ хьанаватӀа малум туш, анжах литературадин чӀалал эфер хьизни ава гьефер хьизни[6][7][8][9][10].
Лезги халкьдин шаир Ражабов Ражаб Сулеймана хци, вичин «Гьайиф» тӀвар алай шиирда кхьанавай: «Ваз дашмишай гьефер гьайиф!»[6][7]
Гьефер ватан тир чкаралай маса чкарални цазава. Анжах Къиблепатан Америка, Йукьван Азия, кьетӀендаказ Уьзбекистанда ва Индияда ам гзаф пара цазава[3]. Гьеферин са маса сорт Азербайжандин Абшерон районда цазава ва КцӀар райондин вани хуьрерани гьефер вагьши яз акьатзава[11].
Са-кьве йис яшамишзавай векь я. Къерехдалай са кӀус тминдиз (чулов иферариз) ухшар я. Пишер нубатда авайбурукагъ я. Цуькер лацу ва яни ки ярубур я, кьве къат тажда ава чипизни чарар ва цуьлуь чарар ава[12].
Къадим чӀаварила къени къалди гьефер дуьняди гьар са пата пара гзаф ишлемишзавай са дадлух я. Ама жими ва кӀиви хуьрекарик ктозава. Европада ама XIII—XIV лагьай эсириз ишлемишзатӀани, ахпа чӀулов гьефери адан чка кьуна[3][13]. Уьзбекистанда айизава пловдин кьилин са пай я[14]. Гьикьван ятӀани гьефер дуьнядин пара чкара чизава са дадлух яз, лезгирин хуьрекарани адан гзаф чехи чка ава[15]. Хуьрекдик кутадай хъсан тӀям ва ни гъидай хъач-набатат я[16]. Лезгириз чараз эфер-фуни айида[17].
Гьефери таркибда 3 % ― 7 % эсенциал гъери ава[4]. Гъеридин 80 % виридала къиметлу тир анетол гъери я ки, ан гъеридин са гзаф хийирар ава[18]. Гьеферин хуьрек цӀурурдай хукадин ва ратарин системадиз чехи хийирар ава, ада гьулгъула, разисузвал алудда, руфуна авай заланвал, пара туьни лишанар кьезиларда. Адакагъ рикӀиз, вилериз, инсандин мефтиниз хийир ава[19].
| Витаминар
|
| Витмаин А эквивалентйаз
|
64 мкг (8 %)
|
| Бета-каротин
|
762 мкг (7 %)
|
| Витамин А
|
1270 МЕ
|
| Тиамин (B 1)
|
0,628 мг (55 %)
|
| Рибофлавин (B 2)
|
0,327 мг (27 %)
|
| Ниацин (B 3)
|
4,579 мг (31 %)
|
| Витамин B 6
|
0,435 мг (33 %)
|
| Фолиевая кислота (B 9)
|
10 мкг (3 %)
|
| Витамин B 12
|
0 мкг (0 %)
|
| Холин
|
24,7 мг (5 %)
|
| Витамин С
|
7,7 мг (9 %)
|
| Витамин Д
|
0 мкг (0 %)
|
| Витамин Д
|
0 МЕ
|
| Витамин Е
|
3,33 мг (22 %)
|
| Витамин К
|
5,4 мкг (5 %)
|
| Металарин гелер
|
| Кальций
|
931 мг (93 %)
|
| Ракъ
|
66,36 мг (510 %)
|
| Магний
|
931 мг (262 %)
|
| Марганец
|
3,333 мг (159 %)
|
| Фосфор
|
499 мг (71 %)
|
| Калий
|
1788 мг (38 %)
|
| Натрий
|
168 мг (11 %)
|
| Цинк
|
4,8 мг (51 %)
|
| Маса затӀар
|
| Яд
|
8,6 г
|
| мкг = микрограмм, мг = миллиграмм
МЕ = дуьньядин халкьариз талукь тир уьлчуьдин тек[20]
|
| Къачур чка: USDA[21]
|
ТӀигьир хуьре хчалнавай, регъвенавай гьефер
Са тӀур гьеферик АСШ-дин Здравохранениядин Министерстводи лугьуниз гуьре:
- 22 ккал (92 кДж) туьн кьувват,
- 1,34 г пи,
- 2,63 г углеводар,
- 0,6 г чӀун (волокнояр)
- 1,07 г белок гала[21]
| 100 г гьеферин кьуру тумарик гала:
|
| Къуват
|
1567 кДж
|
| Калорияр
|
375 ккал
|
| Углеводар
|
44,24 г
|
| Шекер
|
2,25 г
|
| ЧӀун (Волокно)
|
10,5 г
|
| Пи (Макъ)
|
22,27 г
|
| а) Насыщенный
|
1,535 г
|
| б) Мононенасыщенный
|
14,04 г
|
| в) Полиненасыщенные
|
3,279 г
|
| Белок
|
17,81 г
|
| Къачур чка: USDA[21]
|
Арабрин дарман набататрин справочник
- ↑ Сведения о роде Cuminum в базе данных Index Nominum Genericorum Международной ассоциации по таксономии растений (IAPT). (инг.)
- ↑ https://aidigo.ru/encyclopedia/kumin_zira/
- ↑ 3,0 3,1 3,2 https://www.gastronom.ru/product/kumin-zira-883
- ↑ 4,0 4,1 http://gernot-katzers-spice-pages.com/engl/Caru_car.html
- ↑ https://www.etymonline.com/word/cumin
- ↑ 6,0 6,1 Ражабов Ражаб «Кьисметдин накьв»
- ↑ 7,0 7,1 https://www.lezgichal.ru/sites/default/files/media/%D0%A0%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D0%B1%20%D0%A0%D0%B0%D0%B6%D0%B0%D0%B1%D0%BE%D0%B2%20-%20%D0%9A%D1%8C%D0%B8%D1%81%D0%BC%D0%B5%D1%82%D0%B4%D0%B8%D0%BD%20%D0%BD%D0%B0%D0%BA%D1%8C%D0%B2.pdf
- ↑ Асадова Гюльнисе Назировна / КАРАКЮРИНСКИЙ ГОВОР САМУРСКОГО НАРЕЧИЯ ЛЕЗГИНСКОГО ЯЗЫКА: ФОНЕТИКА, МОРФОЛОГИЯ, ЛЕКСИКА / МАХАЧКАЛА 2013
- ↑ https://static.freereferats.ru/_avtoreferats/01006728973.pdf
- ↑ http://cheloveknauka.com/karakyurinskiy-govor-samurskogo-narechiya-lezginskogo-yazyka
- ↑ https://web.archive.org/web/20160304125356/http://library.adau.edu.az/upload/book/375_4..pdf
- ↑ http://www.agroexpert.az/cire-nedir-ve-nece-istifade-olunur/ Архивация 14 май 2021 йисан.
- ↑ http://saturdaymenu.com/cire_kimyon_nedir/
- ↑ https://www.kommersant.ru/doc/1621600
- ↑ https://www.dideo.ir/v/yt/ovCgD3bb63Y/%D0%B0%D1%84%D0%B0%D1%80%D0%B0%D1%80-%D1%81-%D0%B7%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D1%8C%D1%8E.%D0%BB%D0%B5%D0%B7%D0%B3%D0%B8%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%B0%D1%8F-%D0%BA%D1%83%D1%85%D0%BD%D1%8F
- ↑ https://obastan.com/%D1%8D%D1%84%D0%B5%D1%80%D0%B0%D1%80/1147187/?l=az
- ↑ https://ru.freejournal.org/3658064/1/lezginskaya-kukhnya.html(кьейи элячӀун)
- ↑ https://web.archive.org/web/20160304125356/http://library.adau.edu.az/upload/book/375_4..pdf
- ↑ https://aidigo.ru/encyclopedia/kumin_zira/
- ↑ https://www.viridian-nutrition.com/blog/nutrition-news-and-views/what-does-an-iu-measure-in-vitamins
- ↑ 21,0 21,1 21,2 https://fdc.nal.usda.gov/ndb/foods/show/239?fg=&man=&lfacet=&count=&max=25&sort=&qlookup=02014&offset=&format=Stats&new=1&measureby=(кьейи элячӀун)
Гафарганарни энциклопедияр | |
|---|
| Таксономия | |
|---|
