Къумукъ чӀал

Къумукъ чӀал
Вичин тӀвар:	Къумукъ тил
Уьлквеяр:	Дагъустан Кеферпатан Осетия Чечня
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	426 212 кас
Классификация
Категория:	Алтайдин чӀалар
Туьрк чӀалар Кыпчак чӀаларин хзан Къумукъ чӀал
Кхьинар:	кирилл графика
ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:	кум 349
ISO 639-1:	kum
ISO 639-2:	kum
ISO 639-3:	kum

Къумукъ чӀал (къум. къумукъ тил) — къумукъ халкьдин хайи чӀал.

Туьрк чӀаларин группадин кыпчак чӀаларин хзандик акатзава. Адаз виридалайни мукьва чӀалар крым-татар, караим ва къарачай-балкъар чӀалар я. Урусатда къумукъ чӀалал 450–500 агъзурав агакьна агьалияр рахазва. Рахазвайбурун кьадардиз килигна Дагъустанда пудлагьай чкадал ала. Къумукъ чӀал Дагъустандин ругуд «эдеби» чӀаларикай сад я. Къумукь чӀалал «Ёлдаш» газет акъатзава. ЧӀал гегьенш хьанва Дагъустандин юкьван районра, са кьадар Чечнядин кефер патара ва Кеферпатан Осетиядин Моздок районда.

Тарих

XIX виш йисалди къумукъ чӀал Дагъустандин кефер пата авсиятдин чӀал тир (илимда ахьтин чӀалаз лингва-франка лугьузвайди я, гилан лингва-франка Дагъустанда урус чӀал я) .

Кхьинар

1928 йисалди къмукъри араб графикадин ажам алфавитдикай менфят къачузвай. 1928 йисалай 1938 йисалай латин графикадалди туькӀуьрнай алфавит тир, 1938 йисалай къедалди кирилл алфавит кардик ква.

Алай чӀаван къумукъ алфавит: А а, Б б, В в, Г г, Гъ гъ, Гь гь, Д д, Е е, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Й й, К к, Къ къ, Л л, М м, Н н, Нг нг, О о, Оь оь, П п, Р р, С с, Т т, У у, Уь уь, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ь ь, Э э, Ю ю, Я я.

ЧӀалан махсусвилер

Къумукъ чӀала 8 ахъа ванер ава, ибур: а, е, ы, и, о, оь, у, уь я. Бязи гафарв, иллаки маса чӀаларай къачур гафара, аь ванни гьалтда.

Гзафвилин форма –лар частица гилигуналди къалурзава.

ЧӀала ругуд падежар ава.

Нугъатар

Къумукъ чӀала кьуд нугъат ава:

• буйнакъ нугъат
• хасавюрт нугъат
• къайтагъ нугъат
• терек нугъат.

Нугъатрин арадай вирибурулайни къакъатнавайди къайтагъ нугъат я. Дарги халкьарихъ галаз виш йисарин къене алакъада авай и нугъатдик кьетӀен сувун лишанар ква. Месела, къати – къ ван.

Литературадин къумукъ чал хасавюрт ва буйнакъ нугъатрин бинедал туькӀуьр хьанва.

Къумукъ чӀал чирунин рекье чӀехи крар алим-тюрколог Н. К. Дмитриева кутунай.

Эдебият

• Н. К. Дмитриев. Къумукъ чӀалан грамматика. М., 1940.
• Урус чӀаланни къумукъ чӀалан гафарган. Бамматов З. З. Магьачкъала. 1960.
• Урус чӀаланни къумукъ чӀалан гафарган. ред. Бамматов Б. Г. Магьачкъала. 1997.