Малла Жаруллагь

Малла Жаруллагь, Яргунви Асланан хва Жаруллагь (1842 йис, Яргун, Къуба уезд - 1910 йис) - лезги маарифхъанни алим, лезги хуьрера мектебар ахъагъай кас я.

Уьмуьрдин рехъ

Лезгийрин пара цӀуру хуьрерикай тир Яргундал 1842-лагьай йисуз дидедиз хьайи Жаруллагь вичин девирдин зурба алимрикай тир. И маарифхъан касдин тариф авуниз лайих крарикай 1907-1914-лагьай йисара Бакудин «Тазе гьаят», «Икъбал», «Ачыкъ суьз» газетрини са кьадар макъалаяр чапна.

Жаруллагь Яргун хуьруьн девлет авай ксарикай тир Асланан хизанда дидедиз хьанай. Аслан бегдихъ лапагрин суьруьярни балкӀанрин рамагар авай. Адан балкӀанар вири Къафкъаздиз чидай тир. Ада гьар йисуз Шейх Шамилаз са семен балкӀанни адан муьридриз 100 шив ракъурдай. Аслан бег Шейх Мугьаммад Ярагьвидихъ галаз кӀили тир, гьавиляй ада урус пачагьдин аксина женг чӀугвазвай сувавийриз куьмек гузвай.

Гьа ихьтин хизанда чӀехи хьайи Жаруллагьа илимдал парани-пара рикӀ алай, 25 йиса аваз адан тӀвар вири Дагъустандиз акъатнай. Вичин 27 йис хьайила урусрин 1869-лагьай йисан «Природа и люди на Кавказе и за Кавказом» альманахдини маса урус чешмейри ам Къафкъаздин жегьилни алакьунар авай алимрикай сад тирди къейд авунай.

Гьам Азербайжандин, гьамни Дагъустандин тӀвар-ван авай чирвилер чукӀурдайбурукай тир Малла Жаруллагьа 1890-1914-лагьай йисара Къуба уезддин 5, гьакӀни Куьре магьалдин 3 хуьре мектебар кардик кутунай. Адан теклифдалди Къубада кӀел-кхьин теблигъзавай «Сафа» жемят арадиз гъанай.

Гуьгъуьнлай алимди Яргундал «Маариф» тӀвар алай жемят яратмишнай. Дагъустандинни Туьркиядин тӀвар-ван авай алимривай тарс къачур Малла Жаруллагьаз араб, фарс, туьркни урус чӀалар дериндай чидай. Ада тӀебиатдинни диндин илимар чируникай шумуд ктаб кхьенай.

1890-лагьай йисуз алимди Яргунрин хуьре арадал гъайи мектебда тарсар пуд чӀалал гузвай - лезги, араб ва туьрк. Им а чӀавуз лугьуз тежедай хьтин чӀехи вакъиа тир. Бакудин «Тазе гьаят» газетди кхьейвал, 1907-лагьай йисан 19-лагьай июндиз Къубадин, Куьрединни Дагъустандин алимри Яргундал лап чӀехи мектеб эцигун къарардиз къачунай.

Яргунви Гьажи Исгьакь эфендидин кӀвале илифай алимри чпи и кар патал 300 манат пул ганай. Амма идалди крар туькӀуьрзвачир. Гьавиляй Малла Жаруллагьа вичин девлет авай кӀилияр мектеб эцигуниз желб авунай.

«Тазе гьаят» газетди вичин 1907-лагьай 29-лагьай июндин тилитда малумат гайивал, Бакудин девлет авайбурукай тир Жаруллагь эфендидин кӀили Иса бег Гьажинскийди Яргундин мектеб патал 600 манат ганай. Ада гьакӀни Жаруллагь эфендидин тӀалабуналди Агьмедуба хуьруьн мектеб эцигуниз 300 манатдин куьмек ганай. И ва маса делилри Малла Жаруллагь вичин девирдин пара нуфуз авай ксарикай тирди субутзава.

Жаруллагьан хтулди, 55 йисуз ара датӀана Яргундин хуьруьн мектебда муаллимвал авур Демир Аллагьвердиева ихтилат авурвал, Жаруллагь Аслановахъ кьуд рушалай гуьгъуьниз дуьньядиз атай са хва авай. Адан хци Наруллагь Асланова яргъал йисара Къуба уезддин суддиз регьбервал ганай.

Эдебият

С. Къ. Керимова. «КцӀар, кцӀарвияр» (энциклопедиядин кӀватӀал). Баку 2011. «Зия», ч. 295-296.