Нугъай чӀал
| Нугъай чӀал | |
| Вичин тӀвар: |
Ногъай тили, Ногъайша |
|---|---|
| Уьлквеяр: |
|
| Официал статус: | |
| Рахазвайбурун кьадар: |
87 119 кас (2010 йис) |
| Классификация | |
| Категория: | |
| |
| Кхьинар: |
кирилл графика |
| ЧӀаларин кодар | |
| ГОСТ 7.75–97: |
ног 505 |
| ISO 639-1: |
— |
| ISO 639-2: |
nog |
| ISO 639-3: |
nog |
Нугъай чӀал (нугъай тили) — асул гьисабдалди Ставропольдин крайда, Дагъустанда, Къарачай-Черкесия Республикада, Астраханьдин вилаятда, Крым Республикада ва Чечняда уьмуьр ийизвай нугъай халкьдин хайи чӀал я. Туьрк чӀаларин группадин кыпчак чӀаларин хзандин кыпчак-нугъай чӀаларин хилек акатзава. И хилек гьакӀни къаракъалпагъ ва казах чӀаларни акатзава. И чӀалар сад садаз пара мукьва я.
2010 йисан малуматриз килигна, нугъай чӀалал Урусатда 87 агъзур кас рахазвай. Дагъустан ва Къарачай-Черкесия Республикайра нугъай чӀалак гьукуматдин чӀалан статус гала.
И чӀалал газетар акъатзава «Шоьл тавысы» (Чуьлерин ван) (Дагъустанда) ва «Ногай давысы» (Нугъайрин ван) (Къарачай-Черкесияда).
Татарстан Республикада авай «Турциядин ван» радиостанциядин редакцияда гьар гьафтеда нугъай чӀалал «Нугайча нэсихэтлэр» (Нугъай чӀалал несигьатар) тӀвар алай радио-гунуг гузва.
Нугъатар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
- къаранугъай нугъат (Дагъустан ва Чечня)
- къум (куьми) нугъат (Ставропольдин край)
- акнугъай ва я кубань нугъат (Къарачай-Черкесия)
- къарагаш нугъат (Астрахань вилаят)
Крым-татар чӀалан степной (ва я кеферпатан) нугъатни гъакъикъатда нугъай чӀалан нугъатрикай сад я. Бязи лингвистри фикирзава хьи, юртадин ва алабугат татаррин чӀалар нугъай чӀалан нугъатар я, гьа чӀавузни муькуь алимрин фикирралди и кьве чӀалар нугъай чӀалан таъсирдик акатнай татар чӀалан нугъатар я.
Нугъай чӀал, къаракалпагъ чӀал, казах чӀал, гьакӀни крым-татар чӀалан степной нугъат ва узбек чӀалан кыпчак нугъат — ибур вири туьрк чӀаларин группадин кыпчак-нугъай подгруппадик акатзава. Вири кыпчак-нугъай чӀалар ва нугъатар сад садаз акьван мукьва я хьи, дуьньядин чара-чара пипӀера уьмуьр ийизвай и халкьари сада сад гъавурда акьазва. Ва алимрин фикирдалди, и чӀалар дегь девирда авай ва тарихдин къене пай хьанвай са умуми чӀалан нугъатар я.
Эдебиятдин нугъай чӀал къранугъай нугъатдин бинедал арадал гъанва.
Нугъай эдебият[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Нугъай чӀалал са жерге шаирри ва прозаикри эсерар туькӀуьрнавайди я. Абурукай виридалайни машгьурбур:
- Абдулжалилов Фазил Апасович (1913—1974)
- Джанибеков Абдулгьамид Шершенбиевич (1879—1955)
- Капаев Суюн Имамалиевич (1927—2001)
- Капаев Иса Суюнович (1949)
- Кумратова Келдихан Исаевна (1944)
- Темирбулатова Кадрия Оразбаевна (лакӀаб Кадрия) (1949—1979)
Эдебият[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Литература[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
- Баскаков Н. А. Ногайский язык и его диалекты: Грамматика, тексты и словарь / Н. А. Баскаков; Отв. ред. проф. Н. К. Дмитриев; Институт языка и письменности АН СССР. — М.; Л.: Издательство Академии наук СССР, 1940. — 272 с. — 1 000 экз.
- Калмыкова С. А. Алфавит ногайского языка // Вопросы совершенствования алфавитов тюркских языков СССР / Отв. ред. д-р филол. наук Н. А. Баскаков; Институт языкознания АН СССР. — М.: Наука, 1972. — С. 118-125. — 240 с. — 2400 экз.