Перейти к содержанию

Тавуш марз

Википедиядихъай
Эрменистандин пайдах Тавуш марз
эрм. Տավուշի մարզ
Тавуш марздин пайдах Тавуш марздин герб
Пайдах Герб
Кьилин шегьер:Иджеван
ЧӀехи шегьерар:Иджеван, Дилижан
Уьлкве:Эрменистан
Административ паюн:5 шегьердин ва 19 хуьруьн муниципалитетар
МарзпетАйк Чобанян
Майдан:2 704 км²
Агьалияр:128 609 ксар. (10-лагьай)
 · Агьалидин чуькьуьнвал:47,56 ксар./км²
ЧӀал:эрмен
Телефондин код:
Сятдин чӀул:UTC+4:00
ISO 3166 код:AM.TV
Сайт:Официал сайт

Тавуш вилаят, Тавуш марз (эрм. Տավուշի մարզ) — Эрменистандин кефердинни рагъэкъечӀдай пата авай вилаят (эрм. մարզ [марз]) я.

Чилин кьадар — 2 704 км² я. Агьалийрин кьадар — 128 609 кас я. Агьалийрин къалинвал — 47,56 кас/км².

Административ юкь — Иджеван шегьер я.

Гилан вилаятдин кьил Айк Чобанян я, ам 2019-лагьай йисан 6-лагьай февралдиз тайинарна[1].

ТӀвар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Вилаятдин тӀвар — Сур Эрменистандин Утик провинциядин Тавуш кантондин тӀварцӀикай арадал атана. «Тавуш» — и кантондин сифте кьиляй кардик кутазвай «Туч Катак» тӀварцӀин вариант я[2]. Садлагьай гъилера ам IX-лагьай виш йисуз гилан Берда шегьердин патав гвай IX-лагьай виш йисан Багратидрин къеледин тӀвар хьиз малум хьана.

XI-лагьай виш йисуз туьркрин тайифайри авур гьужум хьайидлай кьулухъ «Тавуш» тӀвар туьркерин жуьреда «Товуз» тӀварцӀиз элкъвена[3].

Тарих

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

1800-01-лагьай йисариз гилан Лорини Тавуш чилер, патав гвай Гуржистандихъ галаз Урусатдин империядик акатна.

1813-лагьай йисан октябрдиз Урусатдини Къаджаррин Персияди кутӀуннавай Гуьлистандин икърардиз килигна, и чилер официал рекьяй Урусатдин регион хьана. Тавушдин чилерин чӀехи пай 1840-лагьай йисуз туькӀуьрнавай Елизаветпол уезддик кутуна[4].

Гуьгъуьнлай, 1868-лагьай йисуз, Елизаветпол губерния туькӀуьрна, Тавуш адак квай Къазах уезддик кутуна.

1930-1995-лагьай йисарин арада Эрменистандин ССР-дин къене гилан Тавуш пуд райондиз чара авуна: Иджеван, Ноемберян ва Тавуш районриз.

Гилан Тавуш вилаят 1995-лагьай йисан ноябрдин 7-лагьай йикъан административни территориал паюникай къанундалди арадал гъана. Ам винихъ тӀвар кьур пуд район сад авунин рекьелди туькӀуьрнава[5].

География

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Тавуш вилаятдин чилин кьадар 2704 км² (вири гилан Эрменистадин майдандикай адал 9% гьалтзава) я. Ада Эрменистандин кефердинни рагъэкъечӀдай пад кьунва. Ам кефердин пата Гуржистанжихъ ва рагъэкъечӀдай пата Азербайжандихъ галаз са сергьятра ава. Уьлкведин къене адаз кьибледин пата Гехаркуник, кьиблединни рагъакӀидай пата Котайк ва рагъакӀидай пата Лори вилаятрихъ галаз умуми сергьятар ава.

Асул гьисабдалди, им пара суварни къванер авай чил я, кӀунтӀарин хурал алпийрин къацу никӀер экӀя хьанва. Садбуру адаз бицӀи эрмени Швейцария лугьузва[6]. Юкьван гьалдин кьакьанвал — 900 метр кьван я.

Эрменистандин тамун ресурсрикай Тавуш марздал 50%-далай пара гьалтзава[7].

Сур Эрменистандин тарихдин административ чара авуниз килигна, гилан марзди Айрарат провинциядик квай Варажнуник кантондин пай, Гугарк провинциядик квай Дзорапорни Когбапор кантонрин паяр, гьакӀни Утик провинциядик квай Агвени Тучкатак (Тавуш) кантонрин паяр кьунва.

Вилаят михьиз ГъвечӀи Къавкъаздин суварин арада алайди я. Ам рагъэкъечӀдай патай Майапор цӀиргъини, кефердин патай Сомхети цӀиргъини, рагъэкъечӀдай патай Гугарк цӀиргъини ва кьибледин патай Кенац цӀиргъини кьунва.

Тавуш марздин виридалайни кьакьан кӀукӀ — Миапор сув я (2993 метр), виридалайни аскӀан чка — Дебед вацӀун дугуна авай Дебедаван хуьруьн патав гала (380 метр) я.

Вилаят Эрменистандин кьилин цин чешме язва. Виридалайни зурба метлеб Агстев вацӀукни адаз авахьзавай Гетик, Воскепарни Сарнажур вацӀарик ква. ГъвечӀи вацӀарикай Ахум, Тавушни Хндзорут къейд ийиз жеда.

Тавуш марз суван чешмейрив, минерал цив ва гъвечӀив вирерив (мисал патал Парзни Гоша вирерив) девлетлу я.

Тавуш марздин чӀехи пай къалин тамари кьунва, асул гьисабдалди Дилижан, Иджеванни Берд шегьеррин арада. Вилаятда са кьадар гьукуматди хуьзвай там ава, гьа гьисабдик Дилижина милли паркни са шумуд пак тир чка кваз.

Агьалияр

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Археологиядин ахтармишунрив кьурвал, инсанар Тавуш вилаятда къванцин виш йисалай гуьгъуьниз яшамишзава. Иджевандин арада тухванвай эгъуьнна хкудунин ва гьатнавай сурарин малуматралди, инсанар ина чи эрадилай вилик квай II-I-лагьай агъзур йисариз ацукьна.

Агьалийрихъ татаррини мугъулрин гьужумвиляй чӀехи зиян галукьна. Пара цӀуд агъзур кас кьена, парабур есир кьуна, пара районар михьиз барбатӀ хьана.

XVIII-лагьай виш йисуз иниз бязи Арцахдин гаваррай эрмени агьалияр атана[3][3][8].

Иджевандинни адан къалав гвай хуьрерин агьалияр хсуси эрмени чӀалан иджеван нугъатдалди рахазва, ам арцах нугъватдиз мукьва я. И нугъатдиз ударение эхиримжи слогдилай эхиримжидалай вилик квайдан чкадал дегишарна эцигун хас я.

Миллетар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Миллет 2001 йисан
сиягьдиз къачун[9]		 Пай 2011 йисан
сиягьдиз къачун[10]		 Пай
Вири агьалияр 134 376 100 % 128 609 100 %
Эрменияр 133 587 99,41 % 128 001 99,53 %
Урусар 531 0,40 % 423 0,33 %
Грекар 49 0,04 % 41 0,03 %
Курдар 59 0,04 % 35 0,03 %
Масабур 150 0,11 % 109 0,08 %

Баянар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
  1. ↑ Эрменистан гьакиматдин сайт — Айк Чобанян
  2. ↑ Экстрим Парк Yell(кьейи элячӀун)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 FindArmenia.com — Հայոց լեռների գանձերը
  4. ↑ Шаблон:Ru iconАкты собранные Кавказской Археографической Коммиссиею. Том 1. Тифлис, 1866. С. 436-437. Грузия разделяется на 5 уездов, из коих 3 в Карталинии: Горийский, Лорийский и Душетский, и 2 в Кахетии: Телавский и Сигнахский.
  5. ↑ Эрменистан республикадин административни территориал паюникай тир къанун
  6. ↑ Эрмени Москвадин ва миллетрин мединиятдин музей: Тавуш — эрмени Швейцария я
  7. ↑ Вардеванян Ашот (руководитель программы). Национальная программа действий по борьбе с опустыниванием в Армении. — Ереван, 2002. — ISBN 99930-935-6-4.
  8. ↑ Армения — Область Тавуш. Архивация 2 январь 2009.(кьейи элячӀун) Ахтармишун 9 март 2009.
  9. ↑ Population statistics of Eastern Europe. Ethnic composition of Armenia 2001
  10. ↑ Population statistics of Eastern Europe. Ethnic composition of Armenia 2011

ЭлячӀунар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]


Эрменистан Им Эрменистандин географиядикай акьалтӀдай тушир макъала. Ам вилик ракъурна вавай проектдиз куьмек гуз жеда.
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Тавуш_марз&oldid=93974" я