Перейти к содержанию

Бразилия

ЭлячӀунар дуьзар хъувун
Википедия:1000
Википедиядихъай
Бразилия
República Federativa do Brasil
{{{тӀвар-род}}} пайдах {{{тӀвар-род}}} герб
[[{{{тӀвар-род}}} пайдах|Пайдах]] [[{{{тӀвар-род}}} герб|Герб]]
Гимн: [[{{{тӀвар-род}}} гимн|Бразилиядин гимн]]
Кьилин шегьер:Бразилиа
Шегьерар:Сан-Паулу, Рио-де-Жанейро, Салвадор, Бразилиа, Форталеза, Белу-Оризонти, Куритиба, Манаус, Ресифи, Порту-Алегри, Белен, Гояния, Гуарульюс, Кампинас
Аслутуширвал:7 цӀехуьл 1822 (Португалиядилай)
ЧӀал:Португал чӀал
Идара авунин тегьер:Федератив президентдин республика
Кьил:Jair Bolsonaro
Майдан:8 514 877 км² (5-лагьай)
 · Цин кьадар %:0,65
Агьалияр:190 732 694 кас (5-лагьай)
 · Агьалийрин чуькьуьнвал:22 кас/км²
Пул:Бразилиядин реал
КъВБ:2 181 млрд. $ (7-лагьай)
 · АСКА КъВБ:11 289 $
ИПВИ:0,699 (73-лагьай)
Домен:.br
Телефондин код:+55
Сятдин чӀул:-2, -3, -4

Бразилия (тамам официал кӀалуб — Бразилия Федератив Республика[1], порт. República Federativa do Brasil, яб гун (инф.))) — Кьибледин Америкада авай гьукумат, Америкадин континентда авай тек сад тир португал чӀалал рахазвай уьлкве я. Чилин кьадар 8 515 770 км² (им вири дуьньядин кьураматдикай 5,7 % я). Агьалийрин кьадар — 205 737 996 кас. Чилин кьадардиз килигна дуьньядин вадлагьай чкадал ала, агьалийрин кьадардал гьалтайла ругудлагьай чкадал ала. Чилинни агьалийрин чӀехивиляй Бразилия — Кьибледин Америкадин виридалайни чӀехи гьукумат я.

Кьилин шегьер — Бразилиа я, маса къайдада адаз Бразилия лугьуда[2][3][4]. Алай чӀаван президент — Мишел Тремер я[5].

Пуд виш йисалай пара вахтунин къене ам Португалиядин колония тир. Бразилия 1500-лагьай йисуз Педру Алвариш Кабралди ахъана, Кьибледин Америкадин къерехдал эвичӀайла. 1533-лагьай йисалай гатӀумна Бразилиядин колонизация эгечӀ хьана. Бразилиядин империя тӀвар алаз ада 1822-лагьай йисуз вичин аслутуширвал малумарна. 1889-лагьай йисуз Бразилиядикай республика хьана. АкӀ ятӀани адан кьве палата авай парламент (гила адаз Конгресс лугьуда) 1824-лагьай йисуз туькӀуьрна, садлагьай конституция кьабулайла. Гилан конституциядив кьурвал, Бразилия федератив республика я — Федерал округдикай, 26 штатдикай ва 5564 муниципалитетдикай ибарат тир галкӀ[6][7].

КъВБ-дин номинал чӀехивилиз килигна Бразилиядиз дуьньядин кӀуьдлагьай экономика ава, гьакӀни маса къачунин алакьунин паритетдин жигьетдай гьиссабунай иридлагьай чкадал ала[8]. Экономикадин рекьяй тухунвай реформайри уьлкведиз виридуьньядин тестикьун гъана[9]. Бразилия СМТ, G20, ВАТ, Меркосур, Кьибледин Америкадин миллетрин галкӀ ва маса халкьарин арада авай тешкилатрик акатзава. ГьакӀни ам БРИКС-дик ква.

Португалияди (виликан метрополияди) уьлкведин медениятдиз зурба таъсир авуна. Португал чӀал — уьлкведин официал ва саки тек сад тир рахунрин чӀал я. Агьалийрин чӀехи пай католикар я, и къалурзавай лишандал гьалтайла Бразилия дуьньядин виридалайни чӀехи уьлкве я.

2014-лагьай йисуз Бразилияди футболдай дуьньядин чемпионат тухвана[10], 2016-лагьай йисуз — Риу-де-Жанейруда Гатун олимпиядин къугъунар – 2016 хьана[11].

География

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Алай мукь (чка)

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Чилин кьадар — 8 515 767, 049 км²[12] Бразилияди Кьиблепатан Америкадин рагъэкъечӀдай ва юкьван пад кьунва. Кефер патай кьибле патаз виридалайни чӀехи яргъивал 4320 км, рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз −4328 км я. Чилини Эквадор квачиз, ам континентдин вири уьлквейрихъ галаз са сергьятда ава. Адаз Франк Гвианадихъ, Суринамдихъ, Гайанадихъ, Венесуэладихъ (кефердин пата), Колумбиядихъ (кефердинни рагъакӀидай пата), Перудихъни Боливиядихъ (рагъакӀидай пата), Парагвайдихъни Аргентинадихъ (кьиблединни рагъакӀидай пата) ва Уругвайдихъ (кьибледин пата) галаз умуми сергьят ава. Къураматдин сергьятдин яргъивал — 16 885 кьван км я[13][14]. РагъэкъечӀдай патай адан къерехар Атлантик океанди кьунва, къерехдин цӀарцӀин яргъивал — 7 367 агъзур км я[15]. Бразилиядин ибаратдик са шумуд архипелаг акатзава, месэла — Фернанду-ди-Норонья, Рокас, Сан-Паулу и Триндади-э-Мартин-Вас.

Рельеф

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Уьлкведин кефердин пата Амазонкадин аранди (Амазония) чка кьунва — дуьньядин виридалайни чӀехи вацӀарикай сад тирдан зурба дугун я. Вичин кефердин пата къвез-къвез ам Гвианадин кьулусуван кефердин патан кӀунтӀар авай кьулувилериз элкъвезва (кьакьанвал — 150—700 м, кьилдин кукӀвар 1200 метрдал кьван). Абур гьукуматдин сергьят тирвал Серра-Имерадин, Серра-Паримадинни Серра-Параймадин (Рорайма сув — 2772 м) тик рагари элкъуьрна кьунва. Къерехдин суван битавар (Серра-ду-Мар, Серра-да-Мантикейра ва мсб) 2890 м (Бандейра сув) кьакьанвилел кьван агакьзава.

Къерехдин суван битавар (Серра-ду-Мар, Серра-да-Мантикейра ва мсб) 2890 м (Бандейра сув) кьакьанвилел кьван агакьзава.

Уьлкведин саки вири амай территория Бразил кьулусува кьунва. Ам кьибледин ва кефердинни рагъэкъечӀдай патахъ кьакьан хъижезва, гьакӀни ам къерехдин Атлантикадин арандин гуьтӀуь къерехдихъ садлагьана аватзава.

Атлантикадихъ гвай битаврилайни амай кӀунтӀарилай («бразилид») Серра-ду-Эспиньясу рагъакӀидай патахъ тектоникадин аватунагрин чкадал къатунин ва моноклинарно-къатунин кьулувилерин чӀул экӀя хьанва (Паранадин лавадин плато ва мсб). Юкьва ва кефердин пата цоколдин кьулусуварни кьулувилер артух жезва, абур платойрихъ (шападар) галаз нубатдалди дегиш жезва.

РагъакӀидай пата Бразилиядин территориядиз Парагвай вацӀун вини кьилин аккумуляциядин аран (Пантанал) гьахьзава.

Климат

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Бразилиядиз лап чими климат хас я. Юкьван гьисабдалди вацран температура 16-29 градусрин арада галтад жезва. Анжах кьакьан рагъэкъечӀдай патан массиврал юкьван гьисабдалди июлди температура 12-14 градусрин арада ава, кьезил мекь мумкин я.

Амма къваларин режим ва климатдин жуьреяр сад хьтинбур туш. Амазониядин рагъакӀидай пата экваториал ламу климат (йиса 2000-3000 мм къвалар къвазва, юкьван гьалдин вацран температуйрин амплитуда — 2-3 °С) я. Амазониядин рагъэкъечӀдай патаз ва къвалав гвай алгъай Гвианадинни Бразил кьулусуварин гуьнейриз — субэкваториал климат хас я, ина 3-4 варз авай кьурагьвал авай период жезва (йиса 1500—2000 мм къвалар, къерехдал 3000 мм).

Бразил кьулусуван юкьвани Пантаналда — субэкваториал ламу климат (йиса 1400—2000 мм къвалар къвазва), температурайрин чӀехи амплитудаяр хас я (иллаки акьалтӀайбур — 45-50-дал кьван °C), кьулусуван кефердинни рагъэкъечӀдай пата йиса къвазвай къваларин кьадар 500 мм-дал кьван тӀимил жезва, марфар лап кьериз къвазва — им мукьвал-мукьвал яргъал фейи кьурагьвилин район я.

РагъэкъечӀдай патан сергьятриз пассатдин тропикдин, лап чими ва ламу климат хас я, ина куьруь кьурагьвал авай период жезва. Кьулусуван кьибледин пата датӀана ламу климат жедайди, Парана платодал тропикдин ва вине авай рагъэкъечӀдай патан районра (24° кьибледин гьяркьуьвилелай кьибледал кьван) субтропикрин климат жеда.

Къенепатан ятар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

ВацӀун чил лап къалинди я. Вири Амазониядиз, Гвианадин кьулусуван кьибледин патаз ва Бразил кьулусуван кефердин патаз Амазонка вацӀун системади яд гузва. Бразил кьулусуван кьибледин патаз Уругвайни Парана вацӀарин системайри яд гузва, рагъакӀидай патаз — Парагвай вацӀу (Паранадин агъавацӀ) яд гузва; рагъэкъечӀдай пад Сан-Фрасиску вацӀун бассейндик ква, кьулусуван кефердинни рагъэкъечӀдай ва рагъэкъечӀдай сергьятриз дуьм-дуьз Атлантикадин океандиз авахьзавай куьруь вацӀари яд гузва (абурукай виридалайни яргъиди Парнаиба вацӀ я). ИчӀи (анжах) Амазонка вичин рагъакӀидайни рагъэкъечӀдай агъавацӀарихъ галаз вири йисан къене цив ацӀайди ва гимийривай къекъвез жедайди я.

Бразил кьулусуван вири вацӀариз (акьалтӀай кефердин патан вацӀарилай гъейри) яд харжунин садлагьана жезвай галтад хьунарни зурба селер хас я. ВацӀарал «гуьрцеларни» чарчарни жедайди. Гьа гьисабдик Игуасу чарчар (са тӀвар алай Паранадин агъавацӀал алайди), Урубупунга ва Сети-Кедас чарчар — Паранадал алайбур, Паулу-Афонсу — Сан-Франсискудал алайди).

Кьулусуван вацӀариз гидроэнергиядин чӀехи запасар ава, амма абур ичӀи (анжах) куьруь кьатӀарал гимийривай къекъвез жедайбур я, Парнаиба ва Сан-Франсиску квачиз. ГьакӀн Абуна — Бразилиядин кефердинни рагъэкъечӀдай пата авай вацӀ — 375 км тамам яргъивал аваз, амма ичӀи вичин 320 км-дал гимийривай къекъвез жедайбур я.

Чилинмикит

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Бразилия Латин Америкадин виридлай чӀехи гьукумат я, Кьибле Америка материкдин саки зур пай кьунва[16].

Майдан — 8 514 215,9 км², им дуьнья къураматдин 5,7 % я. ЧӀехивиляй (Россия, Канада, Китай ва АСШдилай кьулухъ) — вадлагьай чкада ава[16].

Кьибле Америкада чка кьунвай гьукумат. Кефер патай кьибле патахъ виридлай пара яргъивал — 4320 км, рагъэкъечӀдай патайни рагъакӀидай патахъ — 4328 км. Кьибле Америкадин са Чилини Эквадордилай гъери, вири гьукуматрихъ сергьятра ава: кефер пата — Франциядин Гвиана, Суринам, Гайана, Венесуэла, кеферни — рагъакӀида пата — Колумбия, рагъакӀида пата — Перуни Боливия, кьиблединни — рагъакӀидай пата Парагвайни Аргентина, кьибле патани Уругвай. Къураматдин сергьятрин яргъивал — 16 агъз. км. РагъэкъечӀдай патай Атлантик океандин ятари кьунва, цин къерехдин зулун яргъивал — 7,4 агъз. км[16].

Округриз пай хьун

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Штатар ва федералдин округ

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Бразилия — федератив республика; какатзава 26 са эхтияр авай — штатар (estados), ва 1 федералдин (кьилин шегьер) округ (Бразилиа).

Бразилиядин штатар

Бразилиядин Политик карта — штатар ва регионар.
  1. Акри (Acre)
  2. Алагоас (Alagoas)
  3. Амазонас (Amazonas),
  4. Амапа (Amapá)
  5. Баия (Bahia)
  6. Гояс (Goiás)
  7. Мараньян (Maranhão)
  8. Мату-Гросу (Mato Grosso)
  9. Мату-Гросу-ду-Сул (Mato Grosso do Sul)
  10. Минас-Жерайс (Minas Gerais)
  11. Пара (Pará)
  12. Параиба (Paraíba)
  13. Парана (Paraná)
  14. Пернамбуку (Pernambuco)
  15. Пиауи (Piauí)
  16. Рио-де-Жанейро (Rio de Janeiro)
  17. Риу-Гранди-ду-Норти (Rio Grande do Norte)
  18. Риу-Гранди-ду-Сул (Rio Grande do Sul)
  19. Рондония (Rondônia)
  20. Рорайма (Roraima)
  21. Санта-Катарина (Santa Catarina)
  22. Сан-Паулу (São Paulo)
  23. Сеара (Ceará)
  24. Сержипи (Sergipe)
  25. Токантинс (Tocantins)
  26. Эспириту-Санту (Espírito Santo)

Регионар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Шегьерар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Асул макъала: Бразилиядин шегьерар
1 — Сан-Паулу
2 — Рио-де-Жанейро
3 — Салвадор
№ Шегьер Штат Халкь[17]
1 Сан-Паулу Сан-Паулу 10886518
2 Рио-де-Жанейро Рио-де-Жанейро 6093472
3 Салвадор Баия 2892625
4 Бразилиа Федералдин округ 2455903
5 Форталеза Сеара 2431415
6 Белу-Оризонти Минас-Жерайс 2412937
7 Куритиба Парана 1797408
8 Манаус Амазонас 1644690
9 Ресифи Пернамбуку 1515052
10 Порту-Алегри Риу-Гранди-ду-Сул 1440939
11 Белен Пара 1428368
12 Гояния Гояс 1244645
13 Гуарульюс Сан-Паулу 1236192
14 Кампинас Сан-Паулу 1039297
15 Сан-Гонсалу Рио-де-Жанейро 960631
16 Сан-Луис Мараньян 957899
17 Масейо Алагоас 922458
18 Дуки-ди-Кашиас Рио-де-Жанейро 855010
19 Нова-Игуасу Рио-де-Жанейро 844583
20 Терезина Пиауи 813992

Шикилар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Баянар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
  1. ↑ Шаблон:Атлас мира
  2. ↑ Бразилия. Современные географические названия. Институт географии РАН.
  3. ↑ Бразилия — статья из Словаря географических названий
  4. ↑ Словарь географических названий зарубежных стран. — М.: Недра, 1986
  5. ↑ [ https://www.rbc.ru/rbcfreenews/57c73cf29a79476ac8ad2baf Мишел Тремер Бразилиядин президент хьана]
  6. ↑ Brazilian Federal Constitution  (порт.). Presidency of the Republic (1988). Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 3 июнь 2008. Brazilian Federal Constitution. v-brazil.com (2007). — «Unofficial translate»  Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 3 июнь 2008.
  7. ↑ Territorial units of the municipality level  (порт.). Brazilian Institute of Geography and Statistics (2008). Архивация 21 август 2011. Ахтармишун 3 июнь 2008.
  8. ↑ CIA – The World Factbook – Country Comparisons – GDP (purchasing power parity). Cia.gov. Ахтармишун 25 январь 2011.
  9. ↑ CIA – The World Factbook – Country Comparisons – GDP (purchasing power parity). Cia.gov. Ахтармишун 25 январь 2011.
  10. ↑ [ http://www.copa2014.gov.br/en Архивация 5 июнь 2014 йисан. - Чемпионатдин официал сайт]
  11. ↑ [ https://www.olympic.org/rio-2016 - RIO — 2016]
  12. ↑ Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística (IBGE) Área Territorial Brasileira (2010). Ахтармишун 30 сентябрь 2013.
  13. ↑ Дуьньяда авай уьлквейрин къураматдин сергьятар
  14. ↑ Бразилияди вичин сергьятриз ийизвай патрулвилер артухарда
  15. ↑ Бразилиядин география Архивация 11 октябрь 2018 йисан.
  16. ↑ 16,0 16,1 16,2 Brazil — Central Intelligence Agency Архивация 29 декабрь 2020 йисан.
  17. ↑ Brazilian Institute of Geography and Statistics (2006). — @Cidades. Архивация 4 февраль 2012. Ахтармишун 27 июнь 2007.

ЭлячӀунар

[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Бразилия&oldid=93769" я