Дуьньядин садлагьай дяве

Википедия:1000
Википедиядихъай
Дуьньядин садлагьай дяве

Дуьньядин садлагьай дяве (1914 й. 28 июль — 1918 й. 11 ноябрь) — инсяниятдин тарихда (кьиспесда) хьайи виридалайни гегьенш — масштабдин яракьвилин гьуьжет. ТӀвар 1939 йисуз Дуьньядин кьведлагьай дяве эгечӀдалай кьулухъ къачуна. Дявед береда адан тӀвар «Зурба дяве» тир[1], Урусатдин империяда адаз «Кьведлагьай Ватандин», ва гьакӀни формал тушир «германиядин» дяве лугьузвай; гуьгъуьнлай ССРГда — «империавилин дяве».

Дяведин арада масад авачир себеб июндин 28 къуз 1914-й йисуз сербияви студент Гаврила Принцип патай Австриядин эрцгерцог Франц Фердинанд яна кьин тир[2][3].

Дяведин нетижа яз кьуд империя чпин авайвал терг авуна: Урусатдин, Осман, Австро-Венгер, Германиядин (амма кайзер Германиядилай гуьгъуьнлай арадиз атай Веймардин республикадин тӀвар формалдаказ Германиядин империя тир)[4]. Уьлквеяр-иштиракчияр 12 млн кьван кас квадарнава (динж ксар галаз), 55 млн кьван кас хирер къачуна[5].

Иштирак авунайбур[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Антантадин галкӀчияр (дяведа Антантадин пад кьурбур): АСШ, Япония, Сербия, Италия (Дяведа 1915-й эгечӀна Антантадин пад кьунай, Пудан ГалкӀдин уьзви яз килиг тавуна), Черногория, Бельгия, Египет, Португалия, Румыния, Греция, Бразилия, Чин, Куба, Никарагуа, Сиам, Гаити, Либерия, Панама, Гватемала, Гондурас, Коста-Рика, Боливия, Доминикандин республика, Перу, Уругвай, Эквадор.

Дяведин иштиракчияр
Дяведи малумат хронология
Тарих Сад Нив
1914
28 чиле (июль) Австро-Венгрия Австро-Венгрия Сербиядин пайдах (1882—1918) Сербия
1 пахун (август) Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия Урусатдин пайдах Урусат
3 пахун (август) Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия Франциядин пайдах Франция
4 пахун (август) Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия Бельгиядин пайдах Бельгия
ЧӀехибританиядин пайдах Британиядин империя Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
5 пахун (август) Черногориядин пайдах (1905-1918) Черногория Австро-Венгрия Австро-Венгрия
6 пахун (август) Австро-Венгрия Австро-Венгрия Урусатдин пайдах Урусат
Сербиядин пайдах (1882—1918) Сербия Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
9 пахун (август) Черногориядин пайдах (1905-1918) Черногория Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
11 пахун (август) Франциядин пайдах Франция Австро-Венгрия Австро-Венгрия
12 пахун (август) ЧӀехибританиядин пайдах Британиядин империя Австро-Венгрия Австро-Венгрия
22 пахун (август) Австро-Венгрия Австро-Венгрия Бельгиядин пайдах Бельгия
23 пахун (август) Япониядин пайдах (1870—1999) Япония Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
25 пахун (август) Япониядин пайдах (1870—1999) Япония Австро-Венгрия Австро-Венгрия
1 цӀехуьл (ноябрь) Урусатдин пайдах Урусат Осман империядин пайдах Туьркия
2 цӀехуьл (ноябрь) Сербиядин пайдах (1882—1918) Сербия Осман империядин пайдах Туьркия
3 цӀехуьл (ноябрь) Черногориядин пайдах (1905-1918) Черногория Осман империядин пайдах Туьркия
5 цӀехуьл (ноябрь) ЧӀехибританиядин пайдах Британиядин империя
Франциядин пайдах Франция
Осман империядин пайдах Туьркия
1915
23 тӀул (май) Италиядин пайдах (1861—1946) Италия Австро-Венгрия Австро-Венгрия
3 кьамуг (июнь) Сан-Маринодин пайдах Сан-Марино Австро-Венгрия Австро-Венгрия
21 пахун (август) Италиядин пайдах (1861—1946) Италия Осман империядин пайдах Туьркия
14 баскӀум (октябрь) Болгариядин пайдах Болгария Сербиядин пайдах (1882—1918) Сербия
15 баскӀум (октябрь) ЧӀехибританиядин пайдах Британиядин империя
Черногориядин пайдах (1905-1918) Черногория
Болгариядин пайдах Болгария
16 баскӀум (октябрь) Франциядин пайдах Франция Болгариядин пайдах Болгария
19 баскӀум (октябрь) Италиядин пайдах (1861—1946) Италия
Урусатдин пайдах Урусат
Болгариядин пайдах Болгария
1916
9 ибне (март) Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия Португалиядин пайдах Португалия
15 ибне (март) Австро-Венгрия Австро-Венгрия Португалиядин пайдах Португалия
27 пахун (август) Румыниядин пайдах Румыния Австро-Венгрия Австро-Венгрия
Италиядин пайдах (1861—1946) Италия Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
28 пахун (август) Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия Румыниядин пайдах Румыния
30 пахун (август) Осман империядин пайдах Туьркия Румыниядин пайдах Румыния
1 цӀехуьл (ноябрь) Болгариядин пайдах Болгария Румыниядин пайдах Румыния
1917
6 нава (апрель) АСШ (1912-1959) АСШ Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
7 нава (апрель) Кубадин пайдах Куба Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
10 нава (апрель) Болгариядин пайдах Болгария АСШ (1912-1959) АСШ
13 нава (апрель) Боливиядин пайдах Боливия Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
20 нава (апрель) Осман империядин пайдах Туьркия АСШ (1912-1959) АСШ
2 чиле (июль) Грециядин пайдах (1822—1969, 1975—1978) Греция Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
Австро-Венгрия Австро-Венгрия
Осман империядин пайдах Туьркия
Болгариядин пайдах Болгария
22 чиле (июль) Сиамдин пайдах (1855-1916) Сиам Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
Австро-Венгрия Австро-Венгрия
4 пахун (август) Либериядин пайдах Либерия Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
14 пахун (август) Чиндин пайдах (1912—1928) Чин Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
Австро-Венгрия Австро-Венгрия
6 баскӀум (октябрь) Перудин пайдах (1825—1950) Перу Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
7 баскӀум (октябрь) Уругвайдин пайдах Уругвай Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
26 баскӀум (октябрь) Бразилиядин пайдах (1889—1960) Бразилия Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
7 фундукӀ (декабрь) АСШ (1912-1959) АСШ Австро-Венгрия Австро-Венгрия
7 фундукӀ (декабрь) Эквадордин пайдах Эквадор Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
10 фундукӀ (декабрь) Панамадин пайдах Панама Австро-Венгрия Австро-Венгрия
16 фундукӀ (декабрь) Кубадин пайдах Куба Австро-Венгрия Австро-Венгрия
1918
23 нава (апрель) Гватемаладин пайдах Гватемала Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
8 тӀул (май) Никарагуадин пайдах Никарагуа Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
Австро-Венгрия Австро-Венгрия
23 тӀул (май) Коста-Рикадин пайдах Коста-Рика Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
12 чиле (июль) Гаитидин пайдах Гаити Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
19 чиле (июль) Гондурасдин пайдах Гондурас Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия
10 цӀехуьл (ноябрь) Румыниядин пайдах Румыния Германия империядин пайдах (1871—1918, 1933—1935) Германия

Акьунрин вилик квай тарих[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Дяве хьуналди вилик Европада чӀехи пачагьвилерин арада — Германиядин, Австро-Венгриядин, Франциядин, ЧӀехибританиядинни Урусатдин — , сад-садаз аксивилер акьалтзавайтир.

Евпропадин уьлквейрин важиб къелеяр

1870-й ийсан франк-прусс дяведин гуьгъуьнай арадиз атанвай Германиядин Империя виликан чӀава Европадин континентда сиясатдинни экономикадин жигъетдай агъавал ийиз алахъунар ийидачир. Германиядин Империядин бине кутур, адан экономикадинни дяведин жигъетдай къуватавай къуншияр галаз сергъятар авай геаграфиядин везиятдин зайифвал гъавурда кьазвай Бисмаркди лагьанай:

Къуватавай Германиядиз кӀанзава хьи, ам секинвиле турай ва адаз ислагьвилин рекье виликфиз мумкинвилер гурай, ва им патал адаз къуватавай армия хьана кӀанзава, вучиз лагьатӀа, къакъаррин къене тур авайдан винел садни гьужум ийидач… Чун Франция хкатайла вири гьукуматриз герек я, ва и гьукуматар сад садахъ галаз акъажунрин нетижа яз жезмай кьван чи аксидиз тир коалицияр туькӀуьрдач".[6]

Амма и фикирдиз акси яз дявединни экономикадин жигъетдай къуват кӀватӀнавай Германияди колонияр кьунин женгериз гьахьнай. Германияди гьужет алай ва колониал аслутушир регионар пацук авун тади ийизвай, гьакӀни Ангиядин, Франциядин, Бельгиядин, Нидерландринни Португалиядин колониал ччилериз кичӀерар гузвай. Ва гьакӀни Германияди «РикӀин разивилиз» — Антантадиз сад хьун мажбур хьайи, Европадин виридалайни чӀехи империйрин — ЧӀехибританиядинни Франциядин — авайвилиз кичӀерар гуз эгечӀнай. Гзафмиллетдин гуькумат яз Австро-Венгрияди къенепатан миллетрин арада аксивилерин виляй Европада гьарчӀаван стабилтуширвилин муг тир.

К 1914-й йисуз кьван кьве блок тамамвилелди туькӀуьр хьанай:

Антанта Блок: Урусатдин империя, ЧӀехибритания, Франция.

Пудан ГалкӀ Блок: Германия, Австро-Венгрия, Италия.

Жуьреба-жеьре чешмейра къалурнавайвал, дяведин себебриз агъадихъ къвезвайбур талукь я:

  • экономикадин империализм
  • сада садав акъажиз яракьар гзаф акъудун (яракьар акъудунин тадивилер)
  • гун-къачунин барьерар
  • милитаризмни автократия
  • къуватрин баланс
  • вилик квай йикъара хьанвай чкадин акьунар (Балкндин дявеяр, Итал-туьрк дяве)
  • Урусатдани Германияда виридан мобилизациядиз талукь тир буйругъар
  • Европадин къудратавай уьлквейрин территориядин кӀанз алахъунарни галкӀдин хиве кьур мажбурвилер.

Томас Вудро Вилсонди лагьанай:

«Вирида и дяведин себеб вуч ятӀа къекъезва ва жагъуриз жезвач. Абурун къекъуьнар метлеб хкат тийирбур я, а себеб абурувай жагъуриз жедач. Дяведин себеб са вуч ятӀани са себеб ттуш, дяве эгечӀунин себеб вири себебар санал я»

Литература[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Баянар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

  1. Willmott 2003, pp. 10–11
  2. Taylor 1998, pp. 80–93
  3. Djokić 2003, p. 24
  4. Keegan 1988, p. 7
  5. Западный мир отмечает 90 лет со дня окончания Первой мировой войны
  6. Martin Kitchen. The Cambridge Illustrated History of Germany. — Cambridge University Press, 1996. ISBN 0-521-45341-0

ЭлячӀунар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]