Штул Гъази Мугьаммад

Кьиблепатан Дагъустанда къарагъун (дид. 1930) — Сталинан Лезги халкьдиз гайи зуьлмдиз хьайи жаваб хьиз Штул Гъази Мухьаммадан имамвилел хьанвай къарагъвал.

Кьиблепатан Дагъустанда къарагъун

Малум тирвал, Дагъустанда колхозар тешкилунин кӀвалах 1929 йисуз гатӀумна. Са куьруь вахтунда — 1931 йисан гатфаралди, 75%-див агакьна лежберар, чпин хусисиятни гваз, колхозриз чӀугуна кӀанзавай. Им партиядин кьетӀи тӀалабун тир. Гьа икӀ, 1929 йисуз, чкайрал алай гьукумдарри, кулакар я лугьуз, кьвед-пуд хеб авай кесиб-куьсуьбрикай гужуналди колхозчияр туькӀуьриз эгечӀна. Коллективизация лежберрин майишатар сагьибрин гъиляй къакъудунин ва гужундалди сад авунин рекьелди кьиле физвай. Девлетлу хзанар алажзавай ва рази тахьайбур Сибирдиз акъудзавай. Къейдна кӀанда, «кулаквилер» тергна, саналди тир майишатар арадиз гъун себеб яз, хуьрерин лежберрик къал-къиж акатна. Абур, чпин хусусият саламат хуьн патал, женгериз къарагъна. Тарихда и женгериз «кулакрин женгер» лугьузва. Ихьтин къал-къижвилер колхозар тешкилдайла, гьукуматдин векилри тухузвай чӀуру сиясатдиз аксивилер Дагъустандин хуьрерани кьиле фена. Амма виридалайни чӀехи женг Кьиблепатан Дагъустанда хьана. А женгинин кьилени шейх Штулви акъвазнавай. И женгина Кьурагьрин, Кьасумхуруьн ва Табасаран районрин агьалийри иштирак авуна. Шейх Штулвидиз талукь материалар Дагъустан Республикадин хатасузвал хуьдай Министерстводин архивда хуьзва. 1632-й нумрадин «кар» 8 томдикай ибарат я. Абурун къене, тарихдин жигьетдай, кьадарсуз багьа материалар гьатнава. Абурай чи алатай вахтарин гьакъикъи шикилар аквазва. А шикилар чаз икьван гагьди акуна кӀанзавайди тир. Абуру чун хейлин гъалатӀрикай хуьдай жеди. Шейх Штулви женгиниз къарагъар авур себебар дериндай кьатӀун патал, чун Мегьамед Рамазанов (шейх Штулви адан тахалус я) тахсиркарзавай манадихъ ва гьакӀни, партфондунин са бязи документрихъ галаз таниш хьун лазим я.

Сифте чун, женгинин кьил тир шейх Штулви дустагъ авурла, ацӀурнавай анкетдиз килигда. Ингье ам: «Гьажи Мегьамед-эфенди Рамазанов 1855 йисуз Кьурагь райондин Штулрин хуьре дидедиз хьана. 1929 йисуз къенепатан крарин органри кьуна. Кьве вацра дустагъда ацукьарна. Ганвай вахт акьалтӀ хьайила, ахъай хъувуна. Адахъ Штула, Кьасумхуьрел ва Юкьван СтӀалдал пуд кӀвалер, багъ-бустанар, 50-дав агакьна лапагар, пуд пабни 7 аял ава. Диндин рекьяйни кьилин чирвилер ава. Ам-шейх я.» — Инал лагьана кӀанда, Кьиблепатан Дагъустанда Штулви тӀвар-ван авай алимни тир.

Къарагъунин себебар ва къастар чирун паталди Рамазанов Мугьаммадак ва муькуь иштиракчийрик кутунвай тахсирдин № 1632 кардиз вил вегьен. Абур кардин материалрай икӀ аквазва:

— «Агьалийрин гуьгьуьлар, гьеле женг гатӀумдалди вилик, чкайрал алай регьберри чӀурнавай. Вилик-кьилик квай коммунистри, чпин къуллугърикай даях кьуна, халкь саналди тир майишатриз чӀугваз хьана. ИкӀ, 1930 йисан февралдин эхирра, районда 44 колхоз арадаиз гъана. Идахъ галаз сад хьиз, чкадин гьукумдарри, динни терг ийиз эгечӀна. Са куьруь муьгьлетда абуру жемятдивай 48 мискӀин къакъудна. Аксивилер авурбур дустагъра туна. Идал бес тахьана абур тупӀал регьберар, суьрсет гьазурунин мярекатдизни акси экъечӀна. Абуру кесиб-куьсуьбривайни са гьалда кьил хуьзвайбурувай техил михьиз вахчуз хьана. Лежберар, чеб кашакай хуьн патал, кӀвалера авай куьгьне шеъ-шуь маса гуз, недай затӀ къачунин рекьел атана. Силисдин материалар кӀелайла, чун женг арадал гъайи себебрин гъавурда гьатзава. Садлагьай себеб, хуьруьнэгьлияр гужуналди колхозриз галчӀурун я. Кьведлагьай себеб, са бубат югъ няни ийизвай лежберар, „кулакар“ я лугьуз, жазаламишун я. Пудлагьай себеб, сувавийрин уьмуьрдай дин акъудун я. Партияди, вири къуватар серфна, „кулаквал“ класс яз, динни советрин гьукумдиз акси къуват яз, терг авунин таблигъат, вични планламишнавай таблигъат яз тухуз хьана. Ида дагъвийрик зурба хъел кутуна. Женгинин гьазурвилер, документри тестикьарзавайвал, кьве вацра кьван давам хьана. И вахтунда шейхдин инсанри, хуьрера къекъвез, Штулвиди кхьенвай колхозриз акси чарар агьалийрин арада чукӀуриз хьана. Женгиниз къарайзавай югъни сад лагьай май тайинавай. Шейхдиз мукьва ксарикай тир Масумов Исадин рахунри и кар шагьидвалзава: „Шейхдин гьерекат Хасавюрт ва Чечнядихъ галазни алакъалу тир. Женг гатӀумуниз кьве югъ амаз Штулвиди чаз мешверадиз эвер гана. Анал ада, чинани Чечняда женгинин югъ сад лагьай май тирдакай, армияди чахъ галаз дяве тийидайдакай, гзафбуру чи пад хуьдайдакай лагьана. Шейхди вич Магьачкъаладиз, анин къазидин патав фейиди ва адани куьмек авун хиве кьунвайди малумарна. Ада, эгер чун Дагъустанда гъалиб хьун хьайитӀа, чна Урусатдихъ галаз дяве тийирди, адавай, гьукумат тешкилдай шартӀар тӀалабдайдакай ихтилатна. Женгиниз рагьбервал гудай Абдурзакьов Каплан лугьур кас Бакудай атунал вил алай“.

Амма женг лагьайтӀа, авунвай гьазурвилериз килиг тавуна, бейхабардиз эгечӀна. ИкӀ тирди, Кьурагьрин РК ВКП(б)-ди Дагобкомдиз рекье тур кагъазди хабарди субутзава: „Женг хабарсуз гатӀумна. Женгчийринни райондин милициядин дестедин арада ягъунар хьана. Абуру чи десте гьасятда яракьсузарна“. Райондин кьилевайбур, и кардикай хабар хьунни, район гадарна катна. Женг лагьайтӀа, Кьасумхуьруьн сергьятриз кьван чкӀана. 27-апрелдиз, базардин патав кьиле фейи ягъунри, Кьасумхуруьн къене цӀай-ялав туна. И дяведа райондин РК ВКП(б)-дин секретарь тир Герейханов ва милицадин са къуллугъчи телеф хьана. Кьасумхуьрел хьайи ягъунра, къейдна кӀанда хьи, Штулвиди иштиракнач. Гуьгъуьнлай женгиник Кьурагьрин вири хуьрер экечӀна. 27 апрелдиз женгинин лепе Табасаран райондизни акъатна. И ван хьайила, райондин юкь тир Тинит хуьряй гьакимри кьил баштанна. Женгчийри, къуватсуз хьайи хуьр, са гуьллени ягъ тавуна къачуна. И женгинин кьиле Акимов лугьудайди акъвазнвай. Женгер гьикӀ кьиле фенатӀа, тарихдиз маса чешмейрайни аквазва: „женгерин кьиле акъвазнавайбуру, ягъунар гатӀумдалди, вилик хьиз, исятдани, Кьиблепатан Дагъустандин хуьрера къекъвез, фекьи-фахрайрин куьмекдалди агьалияр женгиниз къарагъарзава“. Ана мадни кхьенва: „28 апрелдин пакамаз милицайрин дестени Штулвидин са десте акьунар хьана. Женгчияр, кьадардал гьалтайла, хейлин артух тир. Чи пай, яракьлу цӀийи дестеяр гьазуриз, чпин магъарайриз хъфена. Амай пай лагьайтӀа, Кьурагьав агакьиз-агакь тийиз акъвазна. 29 апрелдиз женгчийрин сад хьанвай къуватри Кьурагьал гьужумна. Абуру са куьруь вахтунда хуьр чпиз муьтӀуьгъна. КичӀе хьай парт-аппаратдин къуллугъчияр хуьряй вахтундамаз катна. Женгчийри вири хуьрерин Советрин председателар ва маса парткъуллугъчияр дегишарна. Абурун чкадал чпин итиман-кавхаяр тайинарна. Советрин гьукумдин къуллугърал алайбурун кӀвалера къекъвена, абурувай хейлин балкӀанар вахчуна. Женгиниз къарайнавайбурун арада кесибар, юкьван къатарин лежберар, Аллагьталачиярни кулакар ва гьакӀни партиядинни комсомолдин членар авай“. Женгиниз къарагъарнавайбурун составдиз килигайла, шех Штулвидин гьерекатда элликдин вири къатарин векилри иштиракна. Ида, цӀийи гьукуматдиз тек са са фекьи-фахраярни кулакар ваъ, гьакӀни жемятдин чӀехи пай тир лежберарни акси къарагъайди субут ийизва. Документри субутарзавайвал, шейх Штулвидин пад хуьзвайбурук партиядин ва советрин гьукуматдин са кьадар векилри иштиракна. Ахтармишуни къалурзавайвал, Кьасумхуьруьн райондай 70 % коммунистри советрин гьукуматди тухузвай политикадиз далу ганва».

1632-й нумрадин кардин чинри субутзавайвал, советрин и жуьредин политикадиз аксибурун, адалай наризибурун кьадар къвердавай артух жез хьана. ИкӀ, Ахцегьани Къакъа-Шурада, Джанкъутайдани Буйнакскида халкьдин наразивилери звал къачуз хьана. Кеферпатан Дагъустандин ва Чечнядин жемятрикни къал акатна. Амма и юзунри шейх Штулвидин гьерекатдиз са хийирни ганач. Вучиз лагьайтӀа, я ахцегьвийри, я Кеферпатан дагъустанвийри, я чеченри шейхдин пад хвенач. Аквар гьаларай, шейх Штулви кӀаник кутаз хьун гьа и кардилай аслу я. Советрин гьукуматдин векилри, женг кукӀварун патал, тади гьалда ва кӀеви серенжемар кьабулна. ИкӀ тирди кардин бязи документри успатзава: «женг терг авун патал, цӀийиз атанвай частарикай ва партизан дестейрикай даях кьуна, къуватлу ва тади дестеяр тешкилна». Къейд тавуна жедач, Штулви магълуб авун патал Кеферпатан Къайкъаздин дивизиядин вадлагьай полкунин частар, дагъустанвийрикай ибарат тир партизанрин са шумуд десте кардик кутунвай. Къати, гужлу акьунар Кьасумхуьруьн патарив кьиле фена. Пуд сятина давам хьайи ягъунрилай гуьгъуьниз Кьасумхуьр Яру Армиядин частарин гъиле гьат хъувуна. Ахпа, са тӀимил геж хьиз, Кьасумхуьрелай винени акьунар хьана. И женгера гзафбур кьена, са кьадар есирар кьуна. Ихьтин ягъунар, Табасаран райондин Тинитда, Кьурагьани кьиле фена. И ягъунра Яру Армиядин частари гъалибвал къазанмишна. Гьа икӀ, са артух яракь гвачир, бегьемвилелди гьазур тахьанвай, пата-къерехдай герек куьмекар агакь тавур женгчияр, гужлу къуватри инсафсузвилелди кукӀварна. Шейх Штулви, са тӀимил регьберарни галаз, Кьурагьрин тамара чуьнуьх хьана.

Женгериз къулайвал авур са жерге хуьрера, кӀвалба-кӀвал ОГУП-дин векилар къекъвез, анра авай кьван эркекар кьаз, дериндай ахтармишунар авуна. Са бязибур партиядин, комсомолдин жергейрай михьиз эгечӀна. Республикадин регьберри, ОГПУ-дихъ галаз санал, женгинин кьилер кьуна жазаламишдай рекьер-хуьлер жагъурзава. И жигьетдай чавай Дагъустан партиядин кьилевайбуру кьабулнавай са шумуд къарар къалуриз жеда. Обкомдин ВКП(б)-дин къарарда кхьенва: «женгинин чуьнуьх хьанвай кьилер тӀарамарун патал, чарасуз я:

а) абурун кӀвалер-къар, багъ-бустанар къакъудна, чилер наркомдив вахкун;

б) лазим ятӀа, чуьнуьх хьанвайбурун кӀвалер-къар хъиткьинарун».

Дагобкомдин ВКП(б)-дин къарар мадни хциди я: «Даготделдин ОГПУ-ди, райотделдин ОГПУ-диз, женгини чуьнуьх хьанвай кьилер кьуна, абур гьа чкадал гуьллеламишдай ихтиярни гузва».

Гуьгъуьнай органри, чпи кьабулнавай кӀеви серенжемарни къерехна, чуьнуьх хьанвай регьберриз, эгер эхиримжибур хушуналди чеб гьукуматдиз муьтӀуьгъ хьайитӀа, рекьидач лагьана гаф гузва. Органри женгчийрин патав, винидихъ къалурнавай фикиррикай ибарат чарарни гваз, абурун муьква-кьилиярни ракъурзва. Ихьтин эвер гуниз жаваб яз Штулвиди, Дагъустандин ОГПУ-дин начальник Мамедбекован тӀварцӀел чар рекье твазва. Ингье ам: «Квез хъсандиз чизва, эхиримжи вахтара тхуз хьайи советрин гьукуматдиз талукь тир мярекатри, чкайраллай гьакимрин авамвал себеб яз, чӀуру нетижаяр арадал гъана. Халкь, авай-авачирди вахчуз, гужуналди колхозриз чӀугуни, агьалийрин дуланажагъдин шартӀар садлагьана агъузарна. Динэгьлияр диндивай къакъудуни, Гьажиярни шейхер хайи ерийрай катдай чкадал гъуни, куьгьне адетрал бинеламиш хьана уьмуьр ийизвай сувавийрин руьгьдин тӀалабунра эцяйна. Халкьди йисаралди, гьахълу зегьметдалди къазанмишнавай девлетар вара-зара тахьун патал, зун женгиниз къарагъуниз мажбур хьана. Зи фикир квехъ галаз дяве авун ваъ, квев сувавийрин кесиб-куьсуьбрин наразивал фад агакьарун тир. Амма… Чи наразивилериз, гьайиф хьи, куьне гьич са ябни ганач. Къе куьне завай, за жува-жув хушуналди гьукуматив вахгун тӀалабзава. Ам куь ихтияр я. Амма и йикъал къведалди, заз куьне чи са шумуд тӀалабур тамамарна кӀанзава Ингье абур:

1. Чи диндин бинейрик хкуьр тавун;
2. Агьалийрин хсусиятдал гъилер яргъи тавун;
3. Хкягъунра виридаз сад хьтин ихтиярар авайди авун;
4. Женгина иштирак авурбурун геле къекъуьн тавун;
5. Хуьрерин кьилериз кавхаяр хкун;
6. Тахсирни квачиз дустагънавайбур азад авун.

Зун куь кьилив хушуналди атунни татун, гьелбетда, куьне чи наразивилерин себебар гьикӀ гьялдатӀа, гьадалай аслу жеда». (1930 йисан 12-май.)

Шейхдин чарчяй аквазвайвал, женгинал чан гъайиди и гьалар я: колхозар тешкилзавайди я лугьуз, халкь кашал гъун, диндизни динэгьлийриз къван гун, чкайрал алай гьакимар савадсузар хьун ва масабур. Чарчяй шейхди вичин гьерекатда иштирак авурбурун кьадар-кьисметдикай фикирзавайдини аквазва. Ам абур хуьдай рекьер-хуьлерихъни къекъвезва. Ада женгинин вири жавабдарвал вичин хивез къачузва. Штулви ва адахъ галаз катай регьберар советрикай яргъалди Кьасумхуьруьн ва Кьурагьрин тамара чуьнуьх хьана. Абур кьунани, чпи чеб хушуналди органрив вахканани чаз малум туш. Амма кардин къене, шейхдивай къачунвай ихьтин манадин чар ава: «За Рамазанов Мегьамед-эфенди шейх Штулвиди лугьузва: 1930 йисан 26-апрелдиз, яракьлу гьерекатрин кьиле акъвазна, за советрин гьукуматдиз акси женг тухвана. Чи гьерекатра Кьасумхуьруьн, Кьурагьрин, Табасаран районрин агьалийрини иштиракна. Чи виридан фикир-хиял им тир: а) шариатдин судар ва аялриз тарсар гудай диндин мектебар кардик кухтун; б) некягьар, ЗАГС-ар тергна, шариатдин къайдайралди кьиле тухун; в) советрин председателрин чкадал кавхаяр хкягъ хъувун; г) къакъуднавай мискӀинар элкъуьрна халкьдив вахкун хъувун; д) бутдиз къуллугъзавайбур налогрикай азад авун; е) жемятдивай къачузвай налогрин кьадар жезмай кьван тӀимилрун; ж) са тахсирни квачиз дустагъар авун акъвазрун, ва масабур. Винидихъ къалурнавай пунктар советрин гьукуматдин вилик чи акси сес яз эцигайла, чаз чи мурадар гьасятда кьилиз акъатдайди хьиз хьана. Амма… Чун, гьайиф хьи, гъиле яракь кьуна женгиниз къарагъуниз мажбур хьана. Гъалибвал къачуз тахьайтӀани, сувара социализмдин кӀвал эцигиз зиян гун чи бинедиз къачуна. За хиве кьазва, гъалибвилихъ зеррени чӀалах тушир. Вучиз лагьайтӀа, чи гьерекат усал яракьламиш хьанвай. Анжах са кардихъ зун кӀевелал агъанвай. За женгиниз къарагъарнавайбурун кьадар акурла, советрин гьукум тӀимил кьван регьимлу жеда, лагьана фикирнай». Къул—Штулви.

Эдебият

• Коллективизация и антиколхозные выступления в Дагестане (1927-1940 гг.). Документы и материалы / отв. ред. и сост. Какагасанов Г. И.. — Махачкала: ИИАЭ ДНЦ РАН, 2007. — 268 с.
• Социальные противоречия в дагестанском обществе в 20-50-е годы XX века (историко-документальное исследование). — Махачкала: АЛЕФ, 2010. — 240 с.
• Массовые политические репрессии 20-40-х и начала 50-х годов XX в. в Дагестане и их последствия (Историко-документальное исследование). — Мх.: ИИАЭ ДФИЦ РАН, АЛЕФ, 2020. — 234 с.