Лезги эдебият
Лезги литература — лезги халкьдин литература.
Тарих
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]2000 йисуз Я. Яралиева мад са кьери чирна — жагъурун кьилиз акъудна: алимди гьеле 1908 йисуз Крит кьураматдилай жагъай чепедин чархунал авунвай кхьинар (абур тахминан цӀийи аямдилай 1700 йисан вилик шикилралди атӀанва) сифте яз кӀелна ва лезги чӀалаз мукьва Къавкъаздин са чӀалал авунвайди тайинарна[1]. Ихьтин къиметлу чирна — жагъурунри чи халкь Мукьвал РагъэкъечӀдай патан дегь халкьарихъ галаз яшайишдин, культурадин, литературадин ва маса жигьетрай галкӀанвайди успатарзава. Муькуь патахъай, чаз малум тирвал, лезги зарийрин ва алимрин эсерар гьеле дегь заманра РагъэкъечӀдай патан халкьариз малум тир. Абурукай хейлинбур, А. Шихсаидова ва М. Ярагьмедова тестикьарзавайвал, Ирандин, Туьркиядин, Азербайжанди, Гуржистандин, Эрменистандин ва маса гьукуматрин архиврани фондара, ирссагьибриз хабар авачиз, ама. Ихьтин зарийрик винидихъ тӀварар кьунвай Алпандин, Ширвандин ва Муьшкуьрдин зарияр, гуьгъуьнин виш йисара уьмуьр гьалнавай Кьурагьви Маруф, Лезги Хва ва масабур акатзава.
Чи литературани алпан ва лезги чӀаларал арадал атана вилик фенвайди я. Тарихдин вакъиайрин ва гьаларин таъсирдик алатай виш йисара гзаф лезги зарийри чпин эсерар фарс, араб, туьрк ва азербайжан чӀаларал теснифна. И карди къунши халкьарин арада авай алакъаяр мадни мукьва авуна ва вилик фенвай литературайрин тежрибадикай менфят къачудай мумкинвал гана: лезги литература, РагъэкъечӀдай патан литературадин са хел яз, кӀвенкӀве аваз хьана. Лезги литературадин кьилин темаяр бинедилай халкьдин уьмуьрдихъ ва тӀебиатдихъ галаз галкӀанвайди тир. Зарийри фикир-фагьумзавай, гекъигзавай, чпин гьиссер ахъайзавай: арадал уьмуьрдикай, тӀебиатдикай ва муьгьуьббатдикай теснифнавай эсерар, философиядин шиирар атана. VII виш йисан зари Давдакьан «ЧӀехи шарвал Жаваншир кьейила авур ишел» эсердай гьа девирдин уьмуьрдин шикилар, адетар, дуьнья кьатӀун ва шаирдин устадвилин дережа аквазва.
Алатай виш йисара лезги литература, жинсериз пай тахьана, яни лирикадин, эпосдин ва драмадин лишанар квай эсеррин кӀватӀал яз, вилик фена. Михьи гьикаятдин ва драмадин эсерар анжах XX виш йисан сифте кьилера арадал атана. ЯтӀани абуруз жанррин жуьреба-жуьревал хас тир: чав VII виш йисалай Давдакьан ясдин чӀални Дасхуьруьнви Моисеян тарихдинни гьикаятдин эсер, XII виш йисай Мехсети-Хануман гъезеларни рубаияр, Ширванви Хаганидинни Генжеви Низамидин поэмаяр агакьнава. Лезги литературадиз фарс, араб, туьрк ва маса литературайрин жанрар къвезвай ва цӀийи накьвадал милли лишанар кваз экъечӀавай.
Къецепатан чӀаларин ва литературайрин таъсирдиз килиг тавуна, лезги зарийри чпин эсерар дидедин чӀалал теснифзавай, и карни къвердавай къуватлу жезвай. Чав агакьнавай делилрай аквазвайвал, XIV виш йисуз Куьре Мелика, XV виш йисуз Миграгъ Къемера, XVI виш йисуз Мискин Велиди, XVII виш йисуз Лезги Къадира, XVIII виш йисуз Кьуьчхуьр Саида ва маса зарийри дидедин чӀалал лап иер эсерар теснифна, литература халкьдин руьгьдин игьтияжриз мукьва авуна. И адалатвал авай рехъ XIX виш йисуз Етим Эмина давамарна, адан шиират чӀехи дережадив агакьна.
XIX виш йисуз Лезгистан Урусатдик акатна, чи халкьдин культурадиз, литературадиз урус ва Европадин культуради, литературади таъсир ийиз гатӀумна. И кар XX виш йисуз мадни къуватлу хьана.
XX виш йисуз лезги литература, винидихъ къейд авурвал, йигин камаралди вилик фена: ам вири жинсерин ва жанрайрин эсерар авай, тамам, агакьанвай литературадиз элкъвена; са жерге алакьунар авай зарийри: СтӀал Сулеймана, Хуьруьг Тагьира, Алибег - Фетягьова, Къияс Межидова, Забит Ризванова, Межид Гьажиева, Алирза Саидова, Байрам Салимова, Жамидина, Ибрагьим Гьуьсейнова, Азиз Алема, Ханбиче Хаметовади ва масабуру лезги ва Дагъустандин литературайра лайихвилер авай чка кьунва.
XX виш йисан 90 — й йисарин ва XXI виш йисан сифте кьилерин литература уьлкведа жемиятдинни-политикадин туькӀуьрун масакӀа жезвай, демократиядиз рехъ ганвай ва социализм гужуналди капитализмдалди эверзавай, халкьарик къалабулух акатнавай шартӀара вилик физва. Ихьтин шартӀара, тӀебии кар яз, лезги зарийри туькӀуьрзавай эсерриз халкьдин кьисмет чӀуру патахъ гьялзавай месэлайри: советрин халкьарин гьукумат — СССР чукӀуни, лезги халкь, адавай хабарни кьун тавуна, кьве чкадал пай авуни, халкьдин мал-девлет тараш авуни, инсанар бейкар хьуни ва кесибвиле гьатуни гзаф таъсирзава.
Хайи ватандикай ва халкьдикай кьегьалвилин эсерар, уьлкведа кьиле физвай ахлакь авачир гьерекатрикай сатирадин эсерар кхьинилай гъейри, лезги зарийри жемиятдинни-политикадин гьерекатрани иштиракзава. 1989 йисуз лезги халкьдин «Садвал» гьерекат арадал атун ва адан кӀвалах 3. Ризванованни И. Шерифован, Б. Салимованни М. Меликмамедован, Ф. Нагъиеванни А. Мурсалан, А. Магьмудованни X. Хаметовадин тӀварарихъ галаз алакъалу я. Лезги халкь сад хъувунин ва Лезгистан Республика тешкилунин мураддихъ ялзавай зарийрин са кӀеретӀди 1990 йисан 27 октябрдиз Магьачкъалада тарихда сифте яз лезги кхьирагрин съезд кӀватӀна ва ЛКС — Лезги кхьирагрин садвал туькӀуьрна. Кьибле Дагъустандин районра ва шегьерра вичин отделенияр авай эсерар туькӀуьрдай союзди зарийриз куьмекар гузва, милли литература ва харусенят пропаганда ийизва, «Шарвили» газет акъудзава, Азербайжанда уьмуьр гьалзавай лезги зарийрихъ галаз алакъаяр хуьзва.
Милли литература вилик финиз гьам гьукуматдин газетри ва журналри («Лезги газет», «Самур», «Кард», «Дагъустандин дишегьли» ва мсб.), гьамни аслу тушир газетрини журналри («Садвал», «РикӀин гаф», «Шарвили», «Самур», «Алпан», «Лезгистан», «Ватан» ва мсб.) чӀехи куьмек гузва. Милли чӀаларин, литературайрин ва искусстводин гьакъиндай гьукуматдин къайгъударвал зайиф хьанвай ва базардин алакъаяр арадал хканвай девирда аслу тушир газетар ва журналар акъуд жезмач, гьукуматдинбурни кьериз-цӀаруз акъатзава, ктабханаярни лап четин гьалда ава: Дагучпедгиз агал хъувуна, Дагкнигоиздатдиз пулдин такьатар бес кьадар ахъайзавач. Ихьтин шартӀара зарияр чпин эсерар хсуси такьатралди ва къаюмрин куьмекдалди акъудуниз мажбур жезва, ихьтин мумкинвални виридахъ авач.
Амма литературадин гьерекат акъвазнавач, акси яз, йигин хьанва: уьлкведа ва дуьньяда кьиле физвай вакъиайри цӀийи-цӀийи эсерар арадал гъизва. Лезги зарийриз милли культурадихъ, литературадихъ, чӀалахъ ва тарихдихъ авай майилар мадни хци ва къуватлу хьанва, абуру халкьдин азадвилихъ ва садвилихъ ялзава. Нетижада и темайрай цӀудралди шиирар, манияр, гимнияр ва поэмаяр, «Шарвили» эпос басмадай акъатна, кӀелзавайбурув агакьна. Абурун кьилин кьегьалар лезги халкьдин кьегьал рухваяр: Шарвили, Гьажи Давуд, Ярагъ Мегьамед ва масабур я. Лезги шииратдин дережа хкаж хьунин, адан агалкьунрин гьакъиндай чи алакьунар авай зарийриз: Жамидиназ «Ам ваз чидач» улубдай, А. Къардашеваз «Ватандин гум» улубдай республикадин премияр ва Б. Салимоваз «Дагъустандин халкьдин зари» тӀвар гуни, 2000 йисалай Ахцегьа «Шарвили» эпосдин сувар тухуни шагьидвалзава.
Шииратдихъ хьиз, темайрин, эцигзавай месэлайрин ва жанрайрин жигьетрай агалкьунар гьикаятдихъ ва драмадихъни ава. 90 — й йисара лезги гьикаят цӀийи жанрайрин эсерри: А. Магьмудован «Веси» тӀвар алай детективдин повестди (1990), М. Меликмамедован «Лезги тӀвар алатӀа. . .» эсседи (1991), Ф. Беделован «Миф» романди (1993), А. Агъаеван «Пад хьайи рать» (1993) ва Гь. Къурбанан «Ирид чин алай хуьр» (1997) сатирадин романри девлетлу авуна.
Лезги литература маса чӀаларални вилик физва: бязи зарийри чпин эсерар урус (Сфи-Буба, М. Каиди, 3. Акимова, 3. Аминова, Я. Эфендиев ва мсб.), азербайжан (К. Келентеров, Т. Агъавердиев, С. Керимова ва мсб.) ва туьрк (Н. Самури ва М. Эсер) чӀаларал теснифзава. Лезги чӀалал чпин эсерар, вилик виш йисара хьиз, маса миллетрин векилрини (К. Агьмедова ва мсб.) кхьизва.
2000—2001 йисара чав са шумуд заридин сад лагьай улубар: М. Агьмедован «Камбар булах», А. Ашурагъаеван «Илгьамдин лепеяр», А. Межидован «Вафалувал», СтӀал Сулейманан райондин зарийрин эсеррин кӀватӀал «Куьредин ярар» ва мсб. агакьна. Анжах гьайиф чӀугуналди лагьана кӀанда: литература пропаганда авунин ва маса гунин къайдаяр базардинбуруз элкъуьрун себеб яз, цӀийи улубар районрин, хуьрерин туьквенриз ва библиотекайриз хквезмач, гьавиляй абур милли литературадал рикӀ алайбурув четиндаказ агакьзава.
Литературадиз зарийрин цӀийи несилар къвезва. Абур гьазурун милли мектебра тешкилнавай литературадин кӀватӀалра, 1993 йисуз Магьачкъалада ахъайнавай «Жегьил литератор» махсус мектебда, Дагъустандин гьукуматдин университетра кьиле физва.
Милли литература вилик финиз таржумачийрин кӀвалахди араб, азербажан, туьрк, урус, фарс, Дагъустандин халкьарин ва маса чӀаларай лезги чӀалаз, лезги чӀалай уьлкведин ва къецепатан чӀалариз литературадин, тарихдин ва илимдин эсерар элкъуьруни, дуьньядин литературадин лап иер эсерар лезги чӀалал акъудуниз чӀехи куьмек гузва. Ихьтин кӀвалахар дегь заманра гатӀум хьанвай: месела, алпан зари ва алим Дасхуьруьнви Моисеян «Алпанрин тарих» ктаб эрмени чӀалаз, арабрин, персерин, грекрин, эрменийрин зарийрин эсерар алпан ва лезги чӀалариз элкъуьрнай.
Таржумадаррин гьамиша виле акьан тийидай, амма чӀехи метлеб авай кӀвалах къвердавай къати хьана ва чи йикъарани давам жезва. XIX—XI виш йисара и кар урус чӀалахъ галаз гзаф алакъалу хьана: 1892 йисуз Башир Султанова лезги халкьдин махар ва мисалар сифте яз урус чӀалаз таржума авуна ва Тифлисда басмадай акъудна; 1929 йисуз Али Гьасанова вичин буба Алкьвадар Гьасанан «Дагъустандин эсер» улуб азербайжан чӀалай урус чӀалаз элкъуьрна, Магьачкъалада басмадай акъудна.
Советрин девирдин йисара урусрин машгьур писателрин: А. Пушкинанни Ю. Лермонтован, Л. Толстоянни М. Горькиидин, М. Шолохованни В. Маяковскийдин ва мсб., виликан СССР-дин халкьарин литературайрин векилрин: Дж. Джабаеван, У. Батираян, И. Къазакьан, Магьмудан, Р. Гьамзатован, А. Абу — Бакаран ва мсб. са жерге эсерар лезги чӀалаз элкъуьрна, кьилди улубар, антологияр ва кӀватӀалар яз акъудна. Абур таржума авунин карда тӀвар-ван авай зарийри: Алибег Фетягьова, Зияудин Эфендиева, Алирза Саидова, Межид Гьажиева ва мсб., алимри: Мегьамед Гьажиева, Гьажи Аликберова, Надир Абдулжамалова ва мсб. иштиракна, чпин алакьунар къалурна.
XX виш йисан 80-90-й йисара лезги таржумадаррин кӀеретӀ мадни къалин хьана. Ш. Юсуфова урус чӀалай лезги чӀалаз Г. Лезгинцеван «Дагъларай тир инсан» роман, А. Къардашева лезги чӀалай урус чӀалаз Е. Эминанни С. Сулейманан шиирар, Р. Ризванова лезги чӀалай урус чӀалаз 3. Ризванован повестар ва «Шарвили» эпос элкъуьрна.
Алай девирдин четин шартӀаризни килиг тавуна, алимри ва критикри лезги литература чирна — жагъурун, литературадин илим вилик тухун давамарзава. И жигьетдай Р. Кельбеханова С. Сулеймана, X. Тагьира ва А. Фетягьова туькӀуьрнавай эсеррикай кхьей пуд улуб (1995), Гь. Гашарован «Лезги литература: тарих ва алай девир» тӀвар алай чӀехи монография (1998), Къ. Акимован «Лезгийрин милли гьикаят» (1998) ва маса чирна — жагъурунар къалуриз жеда. Литературадин илимда кьилди зарийрин уьмуьрдин ва туькӀуьрнавай эсеррин рекьерин чирна — жагъурунар давам жезва. Литературадин илимдиз жегьил алимарни гьахьзава: Т. Гьажимурадовади Етим Эмина туькӀуьрай эсеррикай, С. Бедирханова азербажан чӀалал теснифай лезги зарийри туькӀуьрай эсеррикай, М. Кельбехановади Ибрагьим Гьуьсейнова туькӀуьрай эсеррикай агалкьунралди кандидатвилин диссертацияр хвена. А. Мирзебегован сад лагьай илимдин улуб «Алкьвадар Гьасана азербайжан чӀалал туькӀуьрай эсерар» (1999) ва Фейзудин Нагъиеван «СтӀал Сулеймана туькӀуьрай эсерар: текстологиядин месэлаяр» (2001) метлеб авай чирна — жагъурунар хьанва.
Лезги литературадин чӀалан месэлаяр ва кьилди зарийрин (Е. Эминан, С. Сулейманан ва мсб.) эсеррин чӀал тӀвар-ван авай алимри: Р. И. Гьайдарова, А. Г. Гуьлмегьамедова, ва мсб. активдаказ чирна — жагъурзава. Лезги литература фадлай халкьдин руьгьдин игьтияждиз, руьгьдин хазинадиз элкъвенва. Ихьтин, гьар са патахъай тамам ва дегьне литература гъвечӀи ва чӀехи яшарин кӀелзавайбурув агакьарун патал, винидихъ тӀварар кьунвай хьтин улубрилай гъейри, гьар са заридикай куьрелди эхтилатарзавай куьмекчи улуб-справочникни фадлай герекзава. Куьмекчи улубдихъ игьтияж авайди а кардай малум жезва хьи, лезги литература, кьилди учебный предмет яз, Дагъустандин ва Азербайжандин мектебра, юкьван пешекар училищейра, колледжра ва университетра чирзава, амма аялар, студентар ва муаллимар патал куьмекчи улубар авач.
Литература
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр»: куьмекчи ктаб. — Магьачкъала, 200I. — 160 ч.
- http://podelise.ru/docs/70570/index-2807-1.html Архивация 20 сентябрь 2016 йисан.
- http://podelise.ru/docs/70570/index-2808-1.html Архивация 22 сентябрь 2016 йисан.
Баянар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- ↑ «Дагъустандин гьахъвал», 2000 йисан 17-май