ЦӀахур чӀал

ЦIахур чIал
Вичин тӀвар:	ЦIаIхна миз
Уьлквеяр:	Урусат, Азербайжан
Регионар:	Дагъустандин Рутул район Азербайжандин Закатала район ва Къах район
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	10 596 кас (анжах Урусатда)
Классификация
Категория:	Евразиядин чIалар
Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан Нах-дагъустан чIаларин хзан Лезги чIаларин хел
Кхьинар:	кириллица
ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:	цах 775
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	tkr
14-й номердив къейднавай рангуналди цIахур чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

ЦIахур чӀал(ЦІахур: ЦІаІхна миз) — цIахур халкьдин хайи чIал. Нах-Дагъустан чIаларин хзандин лезги чIаларин группадик акатзава. ЧIал асул гьисабдалди Дагъустандин Рутул районда ва Азербайжандин Къах ва Закатала районра гегьенш я. Урусатда цIахур чӀалал рахазвайбурун кьадар — 10 596 кас я (2010 йис). ЧӀал пуд нугъатриз пай жезва: цIахур-сувагел, гелмецI-курдул ва сапунчи нугъатар. Литературадин цIахур чIал гьеле арадал атанвач.

ЦIахур чӀалал Дагъустанда «Нур» жемиятдинни - политикадин газет акъатзава.

2009 йисуз Азербайжанда «Бута Фильм» киностудияди «Къиблайыка йыкьыгьийна» (Кьулухъ пад кьибледихъ) тIвар алай цIахур чIалал сифте тир фильм чIугунай .

Рахазвайбурун кьадар ва чIалан ареал

2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда цIахур чIалал рахазвайбурун кьадар 10 596 кас тир. Азербайжанда уьмуьр гьалзавай цIахуррин кьадар малум туширвиляй дуьньяда цIахуррин вири санлай кьадар гилани малум туш. Амма бязи официал тушир малуматриз килигна Азербайжанда 25-30 агъзур кьван цIахурар ава .

ЦIахур чIал Дагъустандин Рутул райондин 13 хуьре (21,15 %) ва Азербайжандин Закатала ва Къах районрин 19 хуьрера гегьенш я.

ЧIалан гьалар

Азербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна азербайжанариз элкъуьрунин политикадин нетижада кьибле пата цIахур чIал терг хьунин кичIевилик ква. Мектебра цIахур чIалал тарсар гудай ихтияр авач, аялриз «Дидед чIал» тарсуна азербайжан чIални литература чирзава. Сергьятдин постара ахъай тавуна, Дагъустандай цIахур чIалал газетар хкидай ихтиярар гузвач. Пара кьадарда цIахур хуьрер, эгьлияр сад-садахъ галаз рахуна азербайжан чIалаз элячIна, ассимиляция хьана азербайжан хуьрериз элкъвена терг хьана, мес: Илису, Сарыбаш ва мсб.

Нугъатар

Гилан цIахур чIала пуд асул нугъатар ава: цIахур-сувагел, гелмецI-курдул ва сапунчи нугъатар. Системадинни-структурадин кьетIенвилерай гелмецI-курдул нугъат рутул, къирицI ва будугъ чIалариз гзаф мукьва я.

ЦIахур чIалан нугъатар:

• ЦIахур-сувагел
• ГелмецI-курдул
• Сапунчи — Закатала райондин Сапунчи хуьруьн нугъат я.

Алфавит

1934 - 1938 йисарин цIахур алфавит.

1934 йисуз А. Н. Генкоди латин графикадин бинедаллаз цIахур алфавит туькIуьрнай. ЦIахур чIалал муьжуьд тарсарин улубар (учебникар) акъуднай. Амма кьуд ийисалай цIахур чIалал тарс гунар акъвазрнай, ва анжах 1989 йисуз гуьнгуьна хутунвай, амма цIийи кирилл алфавит галаз. Азербайжанда цIахур кхьинар латин графикадин алфавитдалди кардик ква.

Урусатда кардик квай цIахур алфавит:

А а	АI аI	Б б	В в	Г г	ГI гI	Гъ гъ	Гь гь
Д д	Дж дж	Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й
К к	КI кI	Къ къ	Кь кь	Л л	М м	Н н	О о
ОI оI	П п	ПI пI	Р р	С с	Т т	ТI тI	У у
УI уI	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Хь хь	Ц ц	ЦI цI	Ч ч
ЧI чI	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	ЫI ыI	Э э	Ь ь
Ю ю	Я я

Литература

• Языки Российской Федерации и соседних государств. Т.3. Москва, 2005.
• Азбука (Алифба): Учебник для 1 класса на цахурском языке
• Цахурский язык. Монография Ибрагимов Г. Х. Москва: Издательство Наука 1990
• Джейранишвили Е.Ф. (ჯეირანიშვილი, ე) Цахский и мухадский (рутульский) языки. 1.Фонетика, Тб.,1983 (на гр. яз.); 2.Морфология, Тб., 1983 (на гр.яз.)
• John M. Clifton, Calvin Tiessen, Gabriela Deckinga, and Laura Lucht. The Sociolinguistic Situation of the Tsakhur in Azerbaijan. SIL International, 2005