ЦIахур чIал

	ЦIахур чIал
Вичин тӀвар:	ЦIаIхна миз
Уьлквеяр:	Урусат, Азербайжан
Регионар:	Дагъустандин Рутул район ; Азербайжандин Закатала район ва Къах район
Официал статус:	Дагъустан
Рахазвайбурун кьадар:	10 596 кас (анжах Урусатда)
Классификация
Категория:	Евразиядин чIалар
	Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан; Нах-дагъустан чIаларин хзан; Лезги чIаларин хел;
Кхьинар:	кириллица
ЧӀаларин кодар
ГОСТ 7.75–97:	цах 775
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	tkr
	; 14-й номердив къейднавай рангуналди цIахур чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

ЦIахур чӀал(ЦІахур: ЦІаІхна миз) — цIахур халкьдин хайи чIал. Нах-Дагъустан чIаларин хзандин лезги чIаларин группадик акатзава. ЧIал асул гьисабдалди Дагъустандин Рутул районда ва Азербайжандин Къах ва Закатала районра гегьенш я. Урусатда цIахур чӀалал рахазвайбурун кьадар — 10 596 кас я (2010 йис). ЧӀал пуд нугъатриз пай жезва: цIахур-сувагел, гелмецI-курдул ва сапунчи нугъатар. Литературадин цIахур чIал гьеле арадал атанвач.

ЦIахур чӀалал Дагъустанда «Нур» жемиятдинни - политикадин газет акъатзава.

2009 йисуз Азербайжанда «Бута Фильм» киностудияди «Къиблайыка йыкьыгьийна» (Кьулухъ пад кьибледихъ) тIвар алай цIахур чIалал сифте тир фильм чIугунай ^[2].

Рахазвайбурун кьадар ва чIалан ареал[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда цIахур чIалал рахазвайбурун кьадар 10 596 кас тир. Азербайжанда уьмуьр гьалзавай цIахуррин кьадар малум туширвиляй дуьньяда цIахуррин вири санлай кьадар гилани малум туш. Амма бязи официал тушир малуматриз килигна Азербайжанда 25-30 агъзур кьван цIахурар ава ^[3].

ЦIахур чIал Дагъустандин Рутул райондин 13 хуьре (21,15 %) ва Азербайжандин Закатала ва Къах районрин 19 хуьрера гегьенш я.

ЧIалан гьалар[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Азербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна азербайжанариз элкъуьрунин политикадин нетижада кьибле пата цIахур чIал терг хьунин кичIевилик ква. Мектебра цIахур чIалал тарсар гудай ихтияр авач, аялриз «Дидед чIал» тарсуна азербайжан чIални литература чирзава. Сергьятдин постара ахъай тавуна, Дагъустандай цIахур чIалал газетар хкидай ихтиярар гузвач. Пара кьадарда цIахур хуьрер, эгьлияр сад-садахъ галаз рахуна азербайжан чIалаз элячIна, ассимиляция хьана азербайжан хуьрериз элкъвена терг хьана, мес: Илису, Сарыбаш ва мсб.

Нугъатар[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Гилан цIахур чIала пуд асул нугъатар ава: цIахур-сувагел, гелмецI-курдул ва сапунчи нугъатар. Системадинни-структурадин кьетIенвилерай гелмецI-курдул нугъат рутул, къирицI ва будугъ чIалариз гзаф мукьва я.

ЦIахур чIалан нугъатар:

ЦIахур-сувагел
ГелмецI-курдул
Сапунчи — Закатала райондин Сапунчи хуьруьн нугъат я.

Алфавит[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

1934 - 1938 йисарин цIахур алфавит^[4].

1934 йисуз А. Н. Генкоди латин графикадин бинедаллаз цIахур алфавит туькIуьрнай. ЦIахур чIалал муьжуьд тарсарин улубар (учебникар) акъуднай. Амма кьуд ийисалай цIахур чIалал тарс гунар акъвазрнай, ва анжах 1989 йисуз гуьнгуьна хутунвай, амма цIийи кирилл алфавит галаз. Азербайжанда цIахур кхьинар латин графикадин алфавитдалди кардик ква.

Урусатда кардик квай цIахур алфавит:

А а	АI аI	Б б	В в	Г г	ГI гI	Гъ гъ	Гь гь
Д д	Дж дж	Е е	Ё ё	Ж ж	З з	И и	Й й
К к	КI кI	Къ къ	Кь кь	Л л	М м	Н н	О о
ОI оI	П п	ПI пI	Р р	С с	Т т	ТI тI	У у
УI уI	Ф ф	Х х	Хъ хъ	Хь хь	Ц ц	ЦI цI	Ч ч
ЧI чI	Ш ш	Щ щ	Ъ ъ	Ы ы	ЫI ыI	Э э	Ь ь
Ю ю	Я я

Литература[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

Языки Российской Федерации и соседних государств. Т.3. Москва, 2005.
Азбука (Алифба): Учебник для 1 класса на цахурском языке
Цахурский язык. Монография Ибрагимов Г. Х. Москва: Издательство Наука 1990
Джейранишвили Е.Ф. (ჯეირანიშვილი, ე) Цахский и мухадский (рутульский) языки. 1.Фонетика, Тб.,1983 (на гр. яз.); 2.Морфология, Тб., 1983 (на гр.яз.)
John M. Clifton, Calvin Tiessen, Gabriela Deckinga, and Laura Lucht. The Sociolinguistic Situation of the Tsakhur in Azerbaijan. SIL International, 2005

Баянар[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

↑ Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года
↑ ЦIахур чIалал «Къиблайыка йыкьыгьийна» фильм
↑ А. ОМАРОВ «Светить и никаких гвоздей...»
↑ Genqo A. Sax әlifвasь vә jazь qajdalarь. Bakь, 1934.

ЭлячӀунар[Дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]

[1] Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года

[2] ЦIахур чIалал «Къиблайыка йыкьыгьийна» фильм

[3] А. ОМАРОВ «Светить и никаких гвоздей...»

[4] Genqo A. Sax әlifвasь vә jazь qajdalarь. Bakь, 1934.

[1]

[2]

[3]

[4]

Нах-дагъустандин чIалар
Нах хел	Бацби чIал • вайнах чIалар: Ингуш чIал, Чечен чIал, Гланчож чIал¹
Авар-анд-цез хел	Авар чIал • анди чIалар: Анди чIал, Ахвах чIал, Багвали чIал, Ботлих чIал, Годобери чIал, Карата чIал, Тинди чIал, Чамали чIал • цез чIалар: Бежта чIал, Гинух чIал, Гунзиб чIал, Хварши чIал (Инхоквари чIал), Цез чIал
Яхул хел	Яхул чIал
Дарги хел¹	Литературадин дарги чIал • Къайтагъ чIал • Кубачи чIал • Мегеб чIал • кеферпатан группа: Акуша чIал, Гапшима-бутри чIал, Кадар чIал, Муги чIал, Муири чIал, Муьрег-губден чIал, Урахи чIал, Цудахар чIал • Чирагъ чIал • кьиблединни-рагъэкъечIдай патан группа: Амух-худуц чIал, Кунки чIал, Санжи-ицари чIал, Сирхи чIал
Лезги хел	Арчи чIал • рагъэкъечIдай патан лезги чIалар: Агъул чIал, Лезги чIал, Табасаран чIал • рагъакIидай патан лезги чIалар: Рутул чIал, ЦIахур чIал • кьибле патан лезги чIалар: Будугъ чIал, Гьапут чIал, Ергуьж чIал, Жек чIал, КъирицI чIал, Элик чIал • удин чIалар: Агван чIал (Алпандин чIал) †, Уди чIал • Хинелугъ чIал
Къейдер: ¹ чIал тахьайтIа нугъат тирди дуьз малум туш; † терг хьанвай чIал

Урусатдин Федерациядин субъектра гьукуматдинни официал чIалар
УФ-дин гьукуматдин чIал	Урус чIал
Федерациядин субъектрин чIалар	Абаза чIал • Авар чIал • Агъул чIал • Адыг чIал • Азербайжан чIал • Кьиблепатан алтай чIал • Башкир чIал • Бурят чIал • Дарги чIалар • Ингуш чIал • Къабарда-черкес чIал • Калмык чIал • Къарачай-балкар чIал • Коми чIал • Къумукъ чIал • Лезги чIал • Ногъай чIал • Марий чIал • Мокша чIал • Осетин чIал • Рутул чIал • Табасаран чIал • Татар чIал • Тат чIал • Тува чIал • Удмурт чIал • Хакас чIал • ЦIахур чIал • Чечен чIал • Чуваш чIал • Эрзян чIал • Якут чIал • Яхул чIал
Официал статус авай чIалар	Вепс чIал • Долга чIал • Къазах чIал • Карел чIал • Коми-пермяк чIал • Манси чIал • Ненец чIал • Селькуп чIал • Финн чIал • Ханты чIал • Чукча чIал • Эвенки чIал • Эвен чIал • Юкагир чIалар