Китай

Китай Китайдин Халкьдин Республика 中华人民共和国 Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Пайдах Герб Гимн: КХР гимн (义勇军进行曲) Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó
Кьилин шегьер:	Пекин
Шегьерар:	Шанхай, Пекин, Гонконг, Чэнду, Ухань, Тяньцзинь, Шэньян, Гуанчжоу, Чунцин, Ханчжоу, Наньчан, Шэньчжэнь, Цзинань, Нанкин, Циндао, Харбин, Шицзячжуан, Сиань, Тайюань, Далянь, Чанчунь
Аслутуширвал:	1 фандукӀ 1949
ЧӀал:	Китай чӀал
Гьукуматдин дин:	Атеизм
Идара авунин тегьер:	Халкьдин Республика
Кьил:	Си Цзиньпин (Председатель)
Майдан:	9 598 962 км² (3-лагьай)
· Цин кьадар %:	3,8
Агьалияр:	1 411 778 724 кас (2-лагьай)
· Агьалийрин чуькьуьнвал:	147 кас/км²
Пул:	юань
КъВБ:	23 393 млрд. $ (1-лагьай)
· АСКА КъВБ:	16 709 $
ИПВИ:	0,758 (85-лагьай)
Домен:	.cn
Телефондин код:	+86
Сятдин чӀул:	+8

Китай ва я Чин, Китайдин Халкьдин Республика (кит. 中華人民共和國; пиньин: Zhōnghuá Rénmín Gònghéguó) — РагъэкъечӀдай Азияда авай гьукумат.

Агьалийрин кьадардал гьалтайла дуьньяда виридалай зурба гьукумат (1,3 миллиарддилай пара); чилерин чӀехивилел гьалтайла, Урусатдилайни Канададилай кьулухъ, дуьньяда пудлагьай чкадал ала.

Китай, ЧӀехи пачагьвал ва СМОдин Хата авачирвилин Советдин даим авай член я. Экспертрин гзафбуру Китай, СССРдин чкадал кьведлагьай Зурба къуват авай пачагьвал хьиз гьисабзава. Ракетайринни — ядердин потенциалдал гьалтайла дуьньяда пудлагьай чкадал ала, космосдин пачагьвал я, дуьньяда виридалай зурба кьадардин армия авай уьлкве я. Кеспиятдин продукциядин жуьрейрин чӀехи пай гьасилунал гьалтайла дуьньядин лидер, гьа гьисабдик, Китай дуьньяда виридалай зурба машинар гьасил ийизвай уьлкве ва авто — базар я. Къецепатан уьлквейриз мал ракъурзавай дуьньядин виридалай зурба уьлкве я, Китайдиз фад-фад «Дуьньядин фабрика» лугьуда.

Тарих

Китайдин тарих пара кьадарда сагъдиз амукьнавай гъилелди кхьенвай чешмейрив ва тарихдин малуматрив кьетӀен я. И чешмеярни археологиядин малуматар сад-садахъ галаз кьадайвал тухвайтӀа, абурун куьмекдалди Китайдин тарих, политикадин уьмуьр ва социалвилин процессар лап дегь заманарилай гатӀумна чириз жеда. Дегь китайдин къанунриз элкъвенвай гъилелди кхьинри, кьетӀендаказ Конфуцийдин илимдин тарсар авай диндинни — философиядин ва тарихдин метлеб авай кхьинри, китай цивилизациядин филик финиз ва халкьдин дуьнья кьатӀунин тегьердиз гзаф чӀехи таъсир ганвай.

Китайдин цивилизация дуьньяда виридалай дегь цивилизация я. Китайдин алимри тестикьзавайвал, адан яшар 5000 йис хьун мумкин я, ятӀани гила авай гъилелди кхьенвай чешмейри лап агъа кӀан 3500 йисан девир кӀевирзава. Административ идара авунин фадан системайри китайдин гьукуматдиз, шак авачир винизвал арадал гъанвай. Къуншивал ийизвай куьчери уьмуьр гьалзавай ва суван халкьарилай тафават аваз яз, китайдин экономика лежбервилел бине кьуна пара вилик фенвай.

Гилан китайдин гьукумат ва жемият им, къвалав гвай муькуь азиядин халкьарин сад-садахъ галаз гзаф виш йисарин къене физвай культурадин ва политикадин алакъавилин, таъсирдин ва Китайдин кьилин — Хань халкьдихъ галаз акахьунин (ассимиляциядин) нетижа я. Идахъ галаз гьисабдиз къачуна кӀанда хьи, китайдин адетдин историографиядик муькуь халкьарин (монголрин, маньчжуррин, уйгъуррин) тарихдин гьукуматрин тарихни акатзава. Амма гилан Китайди абурун гьукуматар чпин тарихдин паяр хьиз гьисабзава.

Китайдин тарих девирриз паюн

Китайдин тарихдин илимди кьабулнавай, хронологиядин куьруь таблица

Йисар	Гьукумат (династия)
Чи эрадилай вилик
чи э.в. 2353 йис — чи э.в. 2255 йис	Риваятдин кьил Яо
чи э.в. 2255 йис — чи э.в. 2205 йис	Риваятдин кьил Шун
чи э.в. 2205 йис — чи э.в. 1766 йис	Риваятдин династия Ся
чи э.в. 1766 йис — чи э.в. 1122 йис	Шанг-Йин династия традициядин девирар
чи э.в. 1122 йис — чи э.в. 249 йис	Джоу династия традициядин девирар
чи э.в. 221 йис — чи э.в. 206 йис	Цин династия традициядин девирар
чи э.в. 206 йис — 220 йис	Хань династия (РагъакӀидай патан Хань тун: чи э.в. 206 йис — 25 йис, РагъэкъечӀдай патан Хань: 25 йис — 220 йис) традициядин девирар
Чи эра
220 йис — 264 йис	Династия Вей, Пудпачагьвилин девир
265 йис — 420 йис	Династия Дзин (РагъакӀидай патан Дзинь: 265 йис—316 йис, РагъэкъечӀдай патан Дзин: 317 йис—420 йис)
420 йис — 479 йис	Династия Кьиблепатан Сун
479 йис — 501 йис	Династия Ци
502 йис — 556 йис	Династия Лянг
557 йис — 588 йис	Династия Чен
581 йис — 618 йис	Династия Суй
618 йис — 917 йис	Династия Тан
907 йис — 959 йис	Вад династиядинни цӀуд пачагьвалрин девир
960 йис — 1279 йис	Династия Сунг
1280 йис — 1368 йис	Династия Юань (монголрин)
1368 йис — 1644 йис	Династия Мин
1644 йис — 1911 йис	Династия Цин (манджуррин)
1912 йис — 1949 йис (Тайвандиз — иниз)	Китайдин Республика
1949 йисан 1 октябрьдилай	Китайдин Халкьдин Республика

КХР

Китайдин гимн

1949 йисуз Китайдин Халкьдин Республикадин яракьвилин къуватри Китайда хьайи гражданвилин дяведа гъалибвал къачуна. АСШди и дяведа чӀехи дявевилин куьмекар ганвай, гьа гьисабдик гзаф чӀехи кьадарда танкарин гунивди.

1949 — 1956 йисара СССРдин куьмекдалди Китайда кеспиятдин дибдин хилер арадал гъанвай, кьилдин иесийривай мулкар ва кеспиятдин маса карханаяр къахчуна абрукай пачагьвалдин, вири халкьдин мал авунай, хуьруьн майишатда коллективизация кьиле тухванвай.

1956 йисуз кьле фейи Китайдин Коммуниствилин Партиядин 8-лагьай кӀватӀалда, хкягъунрин нетижида гъалиб хьанвай Мао Цзэдунан «чӀехи хкадрунин» ва «коммунизациядин» политикадин идея вилик гьалзавай цӀийи курс малумарнавай. Адалай кьулухъ, 1966 — 1976 йисара, асул къастар классрин арада женгер мадни къуватлу ийин ва Китайдин гьукуматдинни жемиятдин «кьетӀен рехъ» туькӀуьрун тир, «культурадин революция» малум хьанвай.

Гъуьгъуьнлай гьукумдиз атанвай Дэн Сяопина и политика меземмет авунай. 1978 йисан декабрьда хьайи ЦК ККПдин 11 кӀватӀалдин III-й пленумди социалиствилин базардин экономикадиз курс къачунвай. Дэн Сяопина гьукум тухузвай береда уьлкведин къецепатан политика, Маодин бередилай тафават аваз, пассив хьанвай. 1980-й йисарин эхирда — 1990-й йисарин сифте кьиле Китайдивай вичин агьалияр тӀуьнив ва уьмуьр гьализ асул герек тир затӀарив таъмин ийиз, КъВБдин хкаж хьунин темпар йигинариз ва халкьдин яшайишдин дережа хкажиз гъиляй атанвай.

И реформаяр адан чка кьунвай — Дзян Цземинга (1993 йисалай) ва Ху Цзиньтаоди (2002 йисалай) давамарнавай. КъВБдин кьадардал гьалтайла алай чӀавуз Китай, АСШдилай кьулухъ, дуьньяда кьведлагьай чкадал ала. Валютадин резервар садлагьана кхаж хьанвай. 2004 йисуз къецепатан савдадин кьадар 850 млрд доллардилай пара тир. Уьлкведин рагъэкъечӀдай патан цин къерехдин регионар мадни гзаф индустриализация хьанвай, гьакӀ ятӀани КХРдин къене пата авай регионар кесиб яшамиш жезва. Виридалай кесиб регионрикай сад Тибет я.

Армиядин харжар кхаж хьанвай. Дявевилин официал бюджет 2006 йисуз 14,7 % кьван кхаж хьанва ва 284 млрд юань (35,5 млрд доллар) туькӀуьрзава.

География

Китай РагъэкъечӀдай патан Азияда чка кьунвайди я. Уьлкведин чилер рагъэкъечӀдай патай Лас океандин гьуьлерин ятари кьунва. Кефердинни — рагъэкъечӀдай патай КХДРдихъни Урусатдихъ галаз, кефер патай — Монголиядихъ галаз, кефердинни — рагъакӀидай патай — Урусатдихъни Къазахстандихъ галаз, рагъакӀидай патай — Киргизия, Тажикистан ва Афганистандихъ галаз, кьиблединни — рагъакӀидай патай — Пакистан, Индия, Непал ва Бутандихъ галаз, кьибле патайни — Мьянма, Лаос ва Вьетнамдихъ галаз са сергьятра ава.

Китайдин чилерин майдан 9,6 млн км² туькӀуьрзава. Майдандал гьалтайла им Азияда виридалайни чӀехи ва дуьньяда Урусатни Канададилай кьулухъ пудлгьай чкадал алай уьлкве я. Китайда сад тир сятдин чӀул — UTC+8 я.

Китайдин океандин кьер Кеферпатан Кореядин кефер патай кьил къачуна Вьетнамдал кьван яргъи хьанва ва адан яргъивал 14 500 км я. Китайдин чилер РагъэкъечӀдай Китайдин гьуьлуьн, Кореядин заливдин, Хъипи гьуьлуьн, Кьибле - Китайдин гьуьлуьн ятари чуьхуьзава. Остров Тайван Китайдилай Тайван проливди чара авуна.

Рельеф

Китайдин топография пара жуьреба — жуьрединди я, ина кьакьан сувар, платояр, лекъвер, къумлухар ва гегьенш кьулувилер авайди я. Адет яз ина орографиядин пуд чӀехи регионар чара ийизва:

• гьуьлуьн дережадилай 2000 м виниз кьакьанвал авай, уьлкведин кьиблединни — рагъакӀидай пата чка кьунвай Тибетдин суван кьулувал (плато);
• уьлкведин кефер пата авай, 200—2000 м кьакьанвал авай суварин ва кьакьан кьулувалрин зул;
• Китайдин агьалийрин чӀехи пай яшамиш жевай, уьлкведин кефердинни — рагъэкъечӀдай, рагъэкъечӀдай ва кьибле пата чка кьунвай, 200 метрдилай аскӀан кьулувилерин ва суварин зона.

Климат

Пекинда руквадин тӀурвандин нетижаяр, 2006 йис

Китайдиз гзаф жуьреба — жуьре климат хас я — кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата субтропиквилин климатдилай эгечӀна кефердинни — рагъакӀидай пата агъавал ийизвай къати — континенталвилин климатдал кьван. Кьибле патан цин къерехда гьава муссон гарари тайинарзава, абур кьураматдизни океандиз хас тир кужумдай хесетдикай арада къвезвайди я. Са тайин сезонра жезвай гьавададин юзунрик ва адахъ галаз санал арадал къвезвай гарарик гатун береда чӀехи кьадарда лам квайди я, амма хъуьтӀуьз гзаф кьуру жезвайди я. Уьлкведа къвазвай къваларин кьадар ва пай хьун гзафни — гзаф муссон гарарин атуникайни хъфиникай аслу я. Уьлкведин чӀехи пай юкьван гьалдин климатдин зонада алайтӀани адан чилера авай гьяркьуьвилинни яргъивилин чӀуларин арада авай тафаватри температурадин ва метеорологиядин режимрин жуьреба — жуьревал арадал гъизва.

Уьлкведин пудай кьвед пай суварин цӀиргъери, суварин кьулувалрини платойри ва баябан чилери кьунва. Агьалийрин тахминан 90 % процент уьлкведин чилерин вирини — вири 10 % — да яшамиш жезва — цин къерехра ва Янцзы, Хуанхэ (Хъпи вацӀ) ва Перл хьтин зурба вацӀарин кьерейра авай районра. Яргъалди ва интенсиввилелди тухузвай хуьруьн майишатдин расунин ва элкъуьрна къваларив гвай гьава кьацӀурунин себебдилай и чилер экологиядин кӀеви гьалара авайди я.

Китайдин виридалайни кефер пата авай Хэйлунцзян вилаят, Урусатдин Владивосток ва Хабаровск шегьеррин климатдиз мукьва тир, юкьван гьалдин климатдин зонада алайди я. Виридалай кьибле пата авай Хайнань остров — тропикдин зонада. ХъуьтӀуьз и регионрин арада жезвай температурадин тафават чӀехиди я, амма гатуз гъвечӀи жезва. ХъуьтӀуьз Хейлунгдзянгдинг кефер пата температура −30 °C кьван агъуз мумкин я, юкьван температура 0 °C кьван я. Гатун июль вацра и вилаятда температурадин юкьван дережа 20 °C туькӀуьрзава. Уьлкведин кьибле патан Гуангдунг вилаятда юкьван температура январьда 10 °C — алай июльда 28 °C — дал кьван юзазва.

Китайда къваларин кьадар уьлкведин патарикай аслу яз темперадурадилайни пара масакӀа жезва (дегиш жезва). Циньлин суварин кьиблепатан гуьнейра гзаф кьадарда марфар къвазва, абурун чӀехи пай гатун муссонриз къвезва. Суварилай кеферни рагъакӀидай патахъ финалди марфар къванин мумкинвал агъуз жезва. Уьлкведин кефердинни — рагъакӀидай патан районар виридалани кьурагьбур я, анра авай Такла-Макан, Гоби, Ордос къумлухра къвалар саки авайди туш.

Китайдин кьибле ва рагъэкъечӀдай вилаятрии йиса тахминан вадра жезвай чукӀурдай тайфунрикай, яд акьалтунрикай, муссонрикай, цунамийрикай ва кьурагьвилерикай азабар чӀугвазва. Гьар гатфариз уьлкведин кеферпатан районар, кеферпата авай къумлухрай къати гарари гъизвай хъпи руквадинни — къумадин тӀурфанри кӀевирзава. И къумад тӀурфанар гьатта Кореядални Япониядал кьван агакьзава.

Менфят авай затӀар

Китай жуьреба — жуьре кудай ва муькуь мядендин менфят авай затӀарив девлетлу я. Абурун арада кьетӀен чка нафтӀадин, цӀивиндин, ракь ва муьрхъуь кьунтийизвай металлар квай минералри кьунва.

Уьлкведа энергиядин кьилин чешме цӀивин я, ам хкудунин кьадардай Китай дуьньяда садлагьай чкадал ала. ЦӀивинин мяденар гзафни — гзаф уьлкведин кефер пата кӀватӀ хьанвайди я. ЧӀехи суьрсетар гьакӀни уьлкведин кефердинни — рагъакӀидай пата авайди я. ЦӀивинрикай виридалайни кьитвал авай кьибле патан регионар я. ЦӀивиндин мяденар авай чкайрин чӀехи пай къванцин цӀивиндинбур я. Китайда виридалай пара кьадарда цӀивиндин мяденар авай чка Шаньси вилаят я, уьлкведин цӀивиндин умуми кьадардикай 30 % ина ава.

Энергия гузвай суьрсетрин муькуь метлеб авай чешме нафтӀ я. НафтӀадин кьадардал гьалтайла, Юкьван, РагъэкъечӀдай ва Кьиблединни — РагъэкъечӀдай Азияда Китай кӀвенкӀве аваз физвай уьлкверихъ гала. НафтӀадин мяденар са шумуд чкада дуьздал акъуднавайди я, амма виридалайни гзаф кьадарда уьлкведин Кефердинни — РагъэкъечӀдай патан районра, цин къерехрив гвай районра ава.

2007 йисалай къизил гьасилунин кьадардал гьалтайла Китай дуьньяда виридалай чӀехи уьлкве хьиз физва. 2010 йисав гекьигайла, 2011 йисуз хкудзавай къизилдин кьадар 5,89 % дал хкаж хьанвай ва 360,96 тонн туькӀуьрнавай. Китайдин компанияйри чпин уьлкведани гъурбатдани авай мяденрикай менфят къачуз активвилелди давамарзава.

Вирер, вацӀар, набататар

Китайда Лицзян вацӀун кьере авай бамбукдин там

Китайда пара кьадарда вацӀар ава, абурун виридан санал яргъивал 220 000 км я. Китайдин вацӀар кьве, къенепатан ва къецепатан системайриз, чара жезва. Кецепатанбур — Лас, Индиядин, Кеферпатан МуркӀадин океанрин экъечӀун авай Янгдзы, Хуангхе, Хейлунгдзян (Амур), Джуцзянг, Ланьцанцзян (Меконг), Нудзянг ва Ялуцангпо вацӀар я, и вацӀари уьлкведин майдандин 64 % кьунва. Кьадар тӀимил авай къенепатан вацӀар сад — садакай яргъал ала ва абурун чӀехи пай абур кьери хьанва. Абур уьлкведин къенепатан вирериз авахьзава ва я къумлухра, баябанра ва уьцӀуь уьленра терг хьана квахьзава. И вацӀариз уьлкведин майдандин 36 % къвезва.

Китайда гзаф вирер ава, абуру кьазвай умуми майдан 80 000 км² я. ТӀебиятдин тушир вирер ва цин гьамбарарни ава. ВацӀар хьиз, Китайда вирерни къенепатан ва къецепатанбуруз чара жезва. Къецепатанбуруз асул гьисабдалди, Поянху, Дунтинху ва Тайху хьтин уьцӀуь тушир вирер талукь я. Кенепатанбуруз уьцӀуь вирер акатзава, абурукай виридалайни чӀехиди — Цинхай вир я. Кенепатан вирерин арада пара кьадарда кьуранвайбур ава, месела Лоб-Нор ва Дзюйан.

Китайда, тамарин 3 % туькӀуьрзавай, 500 — елай пара бамбукдин жуьреяр экъечӀзава. Уьлкведин 18 вилаятдин тамара гьалтзавай бамбукдин кьакьан векьер — кьалар — гьайванрин гзафбурун уьмуьр гьалдай чкадилай гъейри, гьакӀни къимет авай хам-малдин чешме я. Абурун кьурана кӀарасар хьиз жезвай танарикай кеспиятда пара гегьеншдаказ менфят къачузвайди я.

Агьалияр

Китайда са шумуд цӀуд халкьари уьмуьр гьалзава, абурукай 56 китайдин гьукуматдин паталай кьалбунавайди я. Гьар халкьдиз чпин адетар, милли алукӀунар ва гзаф вахтара чпин чӀал ава. И халкьарик жуьреба — жуьревал ва адетрин девлетлувал квайтӀани абуру уьлкведин агьалийрин вирини — вири 7 % туькӀуьрзава, агьалийрин асул пай, чпиз «хань» лугьузвай, ханьри (китайри) туькӀуьрзава. Жемият гилан заманадин тегьердиз гъун ва чара-чара халкьарин акахьай никягьри, халкьарин адара авай тафават къвез — къвез чӀурзава, акӀ ятӀани гзафбуру чпин тарихдал, ирсинал ва асул гьи миллетдикай ятӀа гьаниз талукьвилел дамахарзава ва чпин адетрални диндал вафа кваз я.

2000 йисан ноябрьдиз Китайди вичин тарихда вадлагьай агьалияр сиягьдиз къачун кьиле тухвана. Агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, уьлкведин агьалияр 1 265 830 000 кас тир. 2005 йисуз агьалийрин гзаф хьунин коэффициент 0,58 % хьанвай. Китайдин ругудлагьай агьалияр сиягьдиз къачунин малуматри къалурзавайвал, уьлкведин агьалийрин кьадар 1 млрд. 339 млн. 724 агъз. 852 кас тир ва дуьньяда агьалийрин кьадардал гьалтайла виридалай чӀехи гьукумат я.

Агьалийрин гзаф хьун акъвазрун патал, 1979 йисуз Китайдин гьукуматди аялар хунин кьадардиз сергьят эцигнавай. АкӀ ятӀани, 1990 йисанни 2000 йисан къене, уьлкведин агьалияр йиса юкьван гьалда 12 млн касдал кьван пара жезвай. Гила, тӀимил паюник акатзавай халкьарилай гъейри (Чжуанар, Маньчжурар, Монголар, Уйгъурар ва мсб.), китайдин асул хань халкьдиз — са хзанда са аялдилай пара хьун къадагъа я. Къайдадилай къерехдиз акъатнавайди ам я хьи, хзанда дуьньядиз атай садлагьай аял набутвилер кваз хьайтӀа, кьведлагьай аял хаз виже къведа. Гьукуматдин мурад, XXI виш йисан сифте кьилерал кьван уьлкведа агьалийрин гзаф хьун гьамиша сад хьиз амукьдайвал авун я. И политикадиз акси яз экъечӀзавайбурни гзаф ава, иллаки, кӀвалахдай къуватдиз ва ирсдардиз игьтияж авай ва винизвал гада веледриз гузвай хуьруьн эгьлияр. И къанун чӀурзавай хзанри, гьукуматди агьалияр сиягьдиз къачунин кӀвалахар кьиле тухудайла гзаф вахтара тапарарзавайди я. Гьукуматдин официал политика хеси авуниз ва аял чӀуруниз акси ятӀани, гьакъикъатда регионрин, районрин гьукуматри аялар хунин кьадардиз сергьят эцигнавай политикада и тегьерар практикадал кардик кутузва, вучиз лагьайтӀа чкайрин чиновникривай агьалийрин гзаф хьун явашаруниз куьмек гуз тахьайтӀа гьукуматди абурал чӀехи штрафар эцигзава.

2000 йисуз Китайда 65-й виниз яшар авай ксарин кьадар 88 млн. 110 агъзур кас тир, им вири агьалидин 6,96 % я. Алай чӀавуз, агьалийрин арада уьмуьрдин юкьван гиман тир яргъивал — 71 йис я. Китайдин агьалидин 36,22 % шегьервияр ва 63,78 % — хуьруьнвияр я.

Китайдин агьалидин жинсиниз килигна гекъигайвал — 106,74:100 я. И дуьньядин юкьван дережадилай са кӀус пара я — 101,44:100. Вири санлай къачурла, Китайда дишегьлийрин уьмуьрдин яргъивал итимрин уьмуьрдилай пара я. Алай чӀавуз китайдин агьалидин уьмуьрдин юкьван гьаларин яргъивал — 71 йис тирди гиман ийизва.

2011 йисуз шегьердин агьалийрин кьадар хуьруьн агьалийрин кьадардилай сифте яз гзаф хьанай ва 50%-дилай 51,27%-дал кьван хкаж хьанвай. Урбанизациядин дережа гьеле бегьем агъуз я, ва хуьрера кӀвалахдай къуватар кьадардилай гзаф яз амукьзава. XX виш йисан 90-й йисара Китайда шегьердин агьалийрин процент гьар йисуз юкьван гьалара 0,91%-дал пара жезвай. Социологри гиман ийизвайвал, и темпар XXI виш йисан сифте кьилерал кьван амукьда. СМО-ди гузвай прогнозриз килигна, 2030 йис алукьдалди китайдин шегьеррин агьалияр 884 млн.-див агакьда. Маса гафаралди, им вири уьлкведин агьалидин 59,1 % пай туькӀуьрда.

Хзандин уьмуьр

Гилан китайвийрин диде — бубайрин цӀудай кӀуьд никягь чпин кӀанивилелди хьанвайди я. Амма шегьерра уьмуьр гьалзавай къенин жегьил китайивийрин уьмуьрда жинсинин алакъаяр гзаф фад гатӀумзавайди я. Фактик никягьар ва никьягьдилай вилик са шумуд партнёрар масакӀа авун гегьенш хьанва.

XX виш йисалди китайвийрин фикирдани авачир чара хьунар, гила — адетдин кар я. Ина никьягьдилай вилик жинсинин алкъаяр акьван дережадал агакьнава хьи, гьукуматди абур къанундив ва юриспруденциядив кьантийизвай тегьерда туькӀуьрунин суал патахъай рикӀивай веревирдер ийизва.

Са хзан - са аял политикади хзанрин адетриз чӀуру таъсир гузва ва аяларик кистахвал акатунин себеб яз гьисабзава.

ЧӀал ва кхьинар

Хань халкьдиз, уьлкведани гъурбатда менфят къачузвай, чпин китай чӀал ва кхьинар ава. Китай чӀалал рахазвайбурун умуми кьадар — 1 миллиарддилай пара кас я.

Китайда тӀимил паюник акатpавай 55 халкьрарикай гзафбуруз чпин хайи чӀалар авайди я. Вилик, хань халкьдихъ галаз саки тамамдаказ акахьна, чпин чӀал квадарна, китай чӀалал рахазвай хуэй, манджурар ва ше халкьарилай гъейри, монголар, тибетвияр, уйгъурар, корейвияр, къазахар, сибо, тай, узбекар, киргизар, татарар ва урусар чпин хайи чӀаларал рахазвай ва кхьизвай. Чпин кхьинар наси, мяо, цзинпо, лису, ва, лазу халкьаризни авайди тир, амма вилик фенвачир ва гегьеншдаказ кардик квачир. Амай 34 халкьариз чпин кхьинар авачир, абуру китай кхьинрикай гилани менфят къачузва.

КХР арадал атайдилай кьулухъ, гьукуматдин программадин сергьятра 10 халкьариз, абурук джуан, буи, мяо, дунг, хани, ли ва мсб. кваз, кхьинар туькӀуьрнавай. Лингвистикадин классификациядиз килигна, 29 чӀал китайни — тибет хзандик, 17 чӀал — алтай, 3 чӀал — кьибле азиядин ва 2 чӀал — индоевропадин чӀаларин хзандик акатзава. Тайваньда гегьенш хьанвай гаошан чӀал индонезиядин чӀаларин хзандик акатзава. Мад са чӀалан са тайин тир группадиз талуьквал гьеле чирнавайди туш.

Китайдин кхьин — иероглификади вичин сифте кьил, чи.э.в. 16-11 виш йисара гьукум гьалзавай Шан династияда фал вигьин патал кӀарабрин винел алай затӀарин суьретар къалурзавай символрикай къачузва. Китайдин иероглифар дегь чӀавуз гьихьтин тиртӀа гилалди масакӀа тахьана ама. Газетар кӀелун патал 3000 кьван иероглифар чир хьана кӀанзавайди я, чирвилер авай касдиз 5000 — дилай пара чизва. 1913 йисалай уьлквкедин официал чӀал китай чӀалан путунхуа (мандарин) нугъат язва, амма идалай гъейри, лугьунин тегьерда сад — сада арада чӀехи тафават авай, китай чӀалан 7 регионрин нугъатарни авайди я, гьавиляй Китайдин чара — чара регионрин эгьлийри сада сад гъавурда акьазвач. Абур сад ийизвади тек тир иероглифиядин система я.

Китайдин миллетрин чӀаларин хзанар

• I. Китайни-тибетдин чӀаларин хзан
  • А. Джуанг ва дун чӀаларин группаяр
    • 1. Джуанг-тай чӀаларин хилер: джуан, буи, тай
    • 2. Дунг-шуй чӀаларин хилер: дун, мулао, шуй, маонан
    • 3. Лы чӀаларин хилер: Лы
  • Б. Тибетни-бирман чӀаларин группа
    • 1. Тибет чӀаларин хилер: тибет, мэньба
    • 2. И чӀалан хел: и, лису, наси, хани, лаху, дзино, бай
    • 3. Дзинпо чӀалан хел: дзинпо, дулун
    • 4. Цян чӀалан хел: цян, пуми
    • Тайин тушир чӀалан хел: лоба, ну, ачаны
  • В. Мяо-яо чӀаларин группа
    • Яо чӀалан хел: яо
    • Тайин тушир чӀалан хел ва группа: туцзя, гэлао
  • Г. Китай чӀал (хань): хуэй
• II. Алтай чӀаларин хзан
  • А. Туьрк чӀалар: уйгъурар, саларар, узбекар, къазахар, татарар, югурар (яохурар), киргизар
  • Б. Монгол чӀаларин хзан: монголар, ту, дунсянар, даурар, баоан, югурар
  • В. Тунгус-маньчжур чӀаларин хзан: манджурар, сибо, эвенкар, орочонар, нанаяр, хеджен
• III. Кьиблепатан Азиядин чӀаларин хзан: ва, бенглунар, буланар
• IV. Индонезиядин чӀаларин хзан: гаошан
• V. Индоевропадин хзан
  • А. Славян чӀалар хел: урусар
  • Б. Иран чӀалар хел: таджикар
• VI. Дзин чӀалан хзан, группа ва хел тайин туш
  • Тайин тушир чӀалан хел ва группа: корейвияр

Миллетар

Китайда яшамиш жезвай чӀехи халкьарин кьадар.

Миллетрин группайриз килигна Китайдин агьалияр 1953—2010 [1]

Халкь	1953 йисан малуматар		1964 йисан малуматар		1982 йисан малуматар		1990 йисан малуматар		2000 йисан малуматар		2010 йисан малуматар [2]
	Кьадар	%	Кьадар	%	Кьадар	%	Кьадар	%	Кьадар	%	Кьадар	%
Хань	547 283 057	93,94	651 296 368	94, 22	936 703 824	93,30	1 042 482 187	91,96	1 159 400 000	91,59	1 225 932 641	91,51
• ТӀимил паяр	35 320 360	6,06	39 883 909	5,78	67 233 254	6,70	91 200 314	8,04	106 430 000	8,41	113 792 211	8,49
•• Джуанар	6 611 455	1,13	8 386 140	1,21	13 378 000	1,32	15 489 630	1,37	16 178 811	1,28	16,926,381	1.27
•• Манджурар	2 418 931	0,42	2 695 675	0,39	4 299 159	0,42	9 821 180	0,87	10 682 263	0,84	10,387,958	0.78
•• Хуэйяр	3 559 350	0,61	4 473 147	0,64	7 227 022	0,71	8 602 978	0,76	9 816 802	0,78	10,586,087	0.79
•• Мяо	2 511 339	0,43	2 782 088	0,40	5 036 377	0,50	7 398 035	0,65	8 940 116	0,71	9,426,007	0.71
•• Уйгъурар	3 640 125	0,62	3 996 311	0,58	5 986 869	0,59	7 214 431	0,64	8 399 393	0,66	10,069,346	0.76
•• Тудзя			524 755	0,07	2 834 732	0,28	5 704 223	0,50	8 028 133	0,63	8,353,912	0.63
•• И	3 254 269	0,56	3 380 960	0,49	5 457 251	0,54	6 572 173	0,58	7 762 286	0,61	8,714,393	0.65
•• Монголар	1 462 956	0,25	1 965 766	0,58	3 381 000	0,33	4 806 849	0,42	5 813 947	0,46	5,981,840	0.45
•• Тибетвияр	2 775 622	0,48	2 501 174	0,36	3 874 035	0,38	4 593 330	0,41	5 416 021	0,43	6,282,187	0.47
•• Буяр	1 247 883	0,21	1 348 055	0,19	2 122 389	0,21	2 545 059	0,22	2 971 460	0,23	2,870,034	0.22
•• Корейвияр	1 120 405	0,19	1 339 569	0,19	1 766 439	0,17	1 920 597	0,17	1 923 842	0,15	1,830,929	0.14
Муькуьбур	6 718 025	1,15	7 015 024	1,01			16 531 829	1,46	20 496 926	1,62
Вири санал, КХР	582 603 417		694 581 759		1 008 175 288		1 133 682 501		1 265 830 000		1 339 724 852

Дин

Китайдин динда, адет яз конфуцианвал, даосизм ва буддизм сад-садак акахьнава. Абур хъсандаказ санал аваз я, идалайни гъейри гзаф вахтара са клисадин сергьятра. Китайда садлагьай нуфуз къачунвай конфуцианвал, гьакъикъатда, инсандинни жемиятдин арада рафтарвилин къанунрин диб хьанва. Даосизмди инсанди вичин асул — мана хъсанрунин ва тӀебиятдихъ галаз гармониядин идеяяр вилик тухузва. Буддизм дин Китайдиз къеце патай атанвайди я, ва ругьани алемдин сифте кьил эцигнавайди я. Культурадин революциядин береда Китайда дин къадагъа тир.

Китай, са шумуд динар сад — садахъ галаз санал яшамиш жезвай уьлкве я. Пуд асул, буддизм, ислам ва христианвал динрилай гъейри ина пара кьадарда маса гъвечӀи халкьарин чпин кьетӀен, тӀебиятдин къуватриз ва гзаф Гъуцариз агъазвай, динарни авайди я.

Хуэй, уйгъурри, къазахри, киргизри, татарартатарри, узбекри, тажикри, дунгсянри, саларри ва баоан халкьари ислам диндиз агъазва, чара — чара чешмейрин малуматрив кьурвал, Китайда мусурманрин кьадар 19,5 — 29 миллион касдин арада юзазва. Тибетрин, монголрин, ва югуррин дин — буддизм я. Мяо ва яо халкьарин арада — христианвал, ва дауррин, орочонрин ва эвенкрин арада шаманизм гегьенш хьанва. Са бязи китайвияр (ханяр) христианвилин ва я буддизмдин пад кьазвайбур я, амма хань халкьдин агъазвайбурун гзафбурун дин адетдин — даосизм я.

Къенин юкъуз Китайда христианрин кьадар, вири дуьньяда авай христианрин вири санлай кьадардилай пара я.

Экономика

Китайдин экономикади 2013 йисуз ВВПдай Япония кьулухъ туна дуьньяда кьведлагьай чка кьунвай. МВФди лагьайвал, 2014 йисан сифте зурйиса КНРдин ППСдай ВНП Америкадиндилай вилик акъатна. Китайдихъ экономикадин еке алакъаяр ава Урусатдихъ галаз. Урусатдай Китайдиз пара нафтни газ физва. Китайдай Урусатдиз къвезва гьар жуьре затӀар, гьабурун арада парталар, телефонар, техника, мебел ва мсб.

Административ паюн

Административное деление и территориальные споры КНР

Китайдин Халкьдин Республикади 22 вилаятдин (провинциядин) винел администрациядин контроль тухузва, гьакӀни, КХРдин гьукуматди Тайван остров чпин 23 лагьай вилаят хьиз гьисабзава. Идалайни гъейри, КХРдик, миллетрин гъвечӀи паяр яшамиш жезвай 5 автономиядин районар, 4 муниципалитетар ва 2 администрациядин кьетӀен районар акатзава.

22 вилаят, 5 автономиядин район, 4 муниципалитет ва 2 администрациядин кьетӀен район «континентдин Китай» тӀваруни сад ийизва, иниз Гонконг, Макао ва Тайван акатзавач.

КХР-дин конституцияда пуд дережадин административ паюн къалурнаваз я: вилаятар (автономиядин районар, юкьван (центрдин) гъилик квай шегьерар), уездар ва волостяр. Амма гьакъикъатда континентдин Китайда вич — вичи идара авунин вад дережа аваз я:

• Вилаятдин дережа: 23 вилаятар, 5 автономиядин районар, 4 юкьван гъилик квай шегьерар ва 2 администрациядин кьетӀен районар.
• Округдин дережа: 17 округар (префектуаяр), 283 шегьердин округар, 30 автономиядин округар, 3 аймакар.
• Уезддин дережа: 1464 уездар, 374 шегьердин уездар, 117 автономиядин уездар, 49 хошунар, 855 районар, 3 автономиядин хошунар.
• Волострин дережа: 19522 посёлокар, 14677 волостяр, 1092 миллетрин волостяр, 181 сомонар, 1 миллетрин сомон, 6152 куьчедин комитетар ва 11 уездрин гъилик квай районар.
• Хуьрерин дережа: хуьрер ва чкадин жемятар, микрорайонар (шегьерра).

ЧӀехи шегьерар

Китайдин кьилин шегьер Пекин я, ятӀани уьлкведин виридалай чӀехи шегьерар Шанхай ва Чунгцин я.

2000 йисалай эгечӀна Китайдин шегьерар йиса 10 % чӀехи жезвай. Алай чӀавуз Китайда, агьалияр са миллиондилай пара авай, 100 — елай гзаф шегьерар ава. Гзафмиллионрин шегьерар какахьна сад хьунивди Кьибле Китайда 40 миллиондилай пара агьалияр авай зурба шегьерар арадал гъидай къастар ава.

Китайдин Халкьдин Республикадин шегьерар
Шанхай Гонконг Гуанчжоу Шэньчжэнь	№	Шегьер	Административ паюн	Шегьердин агьали	Шегьердин округ агьали	Регион	Beijing Пекин Тяндзин Чунцин Нанкинг
	1	Шанхай	Шанхай	9.495.701	18.542.200	РагъэкъечӀдай пад
	2	Пекин	Пекин	7.296.962	17.430.000	Кефер пад
	3	Гонконг	Гонконг	6.985.200	6.985.200	Кьибле пад
	4	Тяндзин	Тяндзин	5.066.129	11.500.000	Кефер пад
	5	Ухан	Хубей	6.660.000	9.100.000	Кьибле пад
	6	Гуанчжоу	Гуандунг	4.154.808	15.000.000	Кьибле пад
	7	Шенджен	Гуандун	4.000.000	8.615.500	Кьибле пад
	8	Шеньян	Ляонин	3.981.023	7.500.000	Кефердинни рагъэкъечӀдай пад
	9	Чунцин	Чунцин	3.934.239	31.442.300	Кьиблединни рагъакӀидай пад
	10	Нанчанг	Дзянгси	3.790.000	4.990.184	РагъэкъечӀдай пад
	11	Нанкинг	Дзянгсу	2.822.117	8.004.000	РагъэкъечӀдай пад
	12	Харбин	Хейлунгдзянг	2.672.069	8.499.000	Кефердинни рагъэкъечӀдай пад
	13	Шицзяджуанг	Хебей	2.620.357	9.630.000	Кефер
	14	Сиан	Шеньси	2.588.987	10.500.000	Кефердинни рагъакӀидай пад
	15	Ченгду	Сычуан	2.341.203	11.300.000	Кьиблединни рагъакӀидай пад
	16	Чанчунг	Гирин	2.223.170	7.400.000	Кефердинни рагъэкъечӀдай пад
	17	Далянг	Ляонинг	2.118.087	6.200.000	Кефердинни рагъэкъечӀдай пад
	18	Хангджоу	Джецзянг	1.932.612	7.000.000	РагъэкъечӀдай пад
	19	Дзинан	Шандунг	1.917.204	6.300.000	РагъэкъечӀдай пад
	20	Тайюан	Шанси	1.905.403	3.413.800	Кефер пад
	21	Цингдао	Шандун	1.867.365	8.000.000	РагъэкъечӀдай пад
	Сиягьдиз къачур йис: 2008-й.

Культура

Китай, дуьньядин виридалайни дегь цивилизацияррикай садан хайи ватан я ва агьалидин физиологиядин тип 5 агъзур йисан къене масакӀа тахьанвай, мумкин, тек сад тир уьлкве я. Философиядин, чӀугварвилин ва политикадин вилик финин 5 000 йис гьисабдик квай тарих Китайдиз талукь я. Регионрин арада авай тафаватри жуьреба — жуьревилин гьисс арадал гъайитӀани, чӀалан ва диндинни — энтитикадин килигунин тегьердин садвалди Китайдин культура сад ийизва. Китайдин культура дуьньяда виридалайни кьетӀенди я. И культуради, Китайдихъ галаз къуншивал ийизвай, Монголиядин, Тибетдин, Индокитайдин, Кореядинни Япониядин гегьенш чилера яшамиш жезвай пара кьадардин халкьарин культура вилик тухуниз чӀехи таъсир авунай.

Китайдин культурадинни тарихдин имаратар

Китайдин чӀехи цал

ЧӀехи цал, ва я, китайвийри лугьузвайвал, Яргъи цал — Кеферпатан КитайдайтӀуз 8851,8 километрдал яргъи хьанвай тарихдин имарат ва Дуьньядин муьжуьд аламатрикай сад я. Цлан 6260 км кирпичдикай эцигнавайди я, 2232,5 км — суван къванерикай. Адан 360 км гьич цални туш, цив ацӀай яргъи къанав я. Цал эцигунин кӀвалахар, Китайдин чара-чара гьукуматри, Юкьван Азиядай абурал вигьинар ийизвай куьчери халкьарикай, чеб хуьн патал, чи. э. в. IV—III виш йисара гатӀумнавай.

Чи эрадилай вилик 221 йисуз вири Китай Цинь империядин гьукумдик сад хьайила, Ши Хуангди императорди цлан системадик вигьинрикай хуьнин цӀийи хилер гилигиз эмир авунай. Гъуьгъуьнаваз атай Хань династиядин чӀавуз ЧӀехи цлан эцигунин кӀвалахар давам ийизвай ва ч.э. III виш йисуз кьилиз акъуднавай. Алай чӀавуз, кефердинни — рагъакӀидай пата ЧӀехи цалди вичин сифтегьан кӀалуб хвенва, амма рагъэкъечӀдай пата Цал саки тамамдаказ чӀкана накьвадин кьантӀариз элкъвена.

Сагъдиз амукьай чкайра цлан дибдин гьяркьувал 9 метр, вини кьиле гьяркьувал 6 метр я, цлан кьакьанвал 10 метрдал кьван агакьзава. Цлан тахминан гьар 200 метрдилай къаравулдин минараяр ава, къеце патани душмандин вигьинрикай хуьзвай сарар хьиз экъиснавай чӀехи дестекар хьтин къванер ва яракьдин кӀуф туна ягъун патал тӀеквенар ава. Цлан винел патан кьулувал къванцин плитайрив кӀевирнавайди я, вилик ам, адан винелайтӀуз кьушунар ва пар чӀугвадай улакьар физваай, гьяркьуь рехъ хьиз тир. Алай чӀавуз и кьулувалдин бязи чкайриз асвальт яна машинрин рекьер хьиз кардик ква. Асул гьисабдалди и цал, рельефдин къекъуьнар тикрарзавай ва чкадин пейзаждив иердаказ кьазвай, суван чкайрайтӀуз физва.

Императордин кӀвалер

Пекин шегьердин юкьни юкьвал, дуьньядиз Къадагъа тир шегьер тӀварцӀелди машгьур хьанвай, императордин кӀвал (дворец) алайди я. И дворецда 500 йисан къене анжах императордиз ва адан хзандиз яшамиш жедай ихтияр авай, къуллугъэгьлияр ва амайбур цларин анихъ амукьзавай, 1925 йисалди гьакӀан адетдин инсандиз иниз гьахьун къадагъа тир. 1987 йисуз ЮНЕСКО-дин виридуьньядин инсаниятдин ирсинин сиягьдик кутунвай.

КӀвалер 1406 — 1420 йисуз эцигнавайди тир, им китайдин 24 императоррин макан тир. Вири санлай майдан 720 агъзур км² я, адан къене 9999 кӀвалер ава. КӀвалер 3400 метр яргъивал авай цлан сергьятдин къене ава ва «Къизилдин яд» тӀвар алай цин къубуди элкъуьрна кьунва. Комплекс кьве, Къецепатан кӀвалериз ва Къенепатан кӀвалериз пай хьанва. Императорди вичин гьукуматдин крар кьиле тухузвай Къецепатан кӀвалерин асул чкаяр — Кьилин гармониядин, Тамам гармониядин ва Гармония хуьнин тавханаяр. Къенепатан кӀвалера, императорди, адан папа, пачагьри ва абурун папари Гъуцраз ибадат ийзвай, къугъвазвай ва яшамиш жезвай чкаяр ава. Къадагъа алай шегьердин и паюна авай асул чкаяр — Цавун михьивилин, Ислегьвилин, Чилин ласвилин (секинвилин) ва Сад хьунин тавханаяр я. ГьакӀни ина императордин пуд бахчаяр авайди я — Яргъи уьмуьрдин, Регьимвилин ва Ласвилин (Секинвилин) багъар.

Цин Шихуангди императордин мавзолей ва «Терракотадин кьушунар»

«Терракотадин кьушунар» тӀвар алай кучудунар Шенси вилаятдин Сиань шегьердилай 35 км яргъал чка кьунва. И кучудунар 1987 йисуз ЮНЕСКО-дин сиягьдик кутунвай. Чи эрадилай вилик 221—210 йисара, садхьанвай Китайдин садлагьай императордиз эцигнава. Ам эцигунин кардал 700 агъзур фяле кӀвалахзавай. Адан майдан 56,25 кв² метрдилай пара я ва чилин кӀаник 400 — елай пара кучудунар ава. Комплексдин асул экспонатар, 1974 йисуз и чкадин лежберри дуьшуьш яз дуьздал акъуднавай — Терракотадин кьушунар я. Чилин кӀаник галай пуд тагъдин камерайра вири санлай къачурла 7400 солдатринни балкӀанрин ва 90 дяведин арабайрин фигураяр ава, им императордин саки вири кьушунар я. Фигураяр инсандин ацӀай буйдиз бегьемарнавайди я, абурун кьакьанвал 1,8 м я, гьар са солдатдин чин уникум я.

Китайвийри акъудай затӀар

Басмадин ктабар, чини, пек, гуьзгуьяр, таж ва чарчин гъуьлягъар — ибур китайвири акъуднавай ва чна къенин йикъалди гьар юкъуз менфят къачузвай затӀарин гьеле тӀимил пай я. Фикир гуниз лайих тир кар ам я хьи, чини расунин технология китайвийри европавийрилай 1000 йис вилик чирна туькӀуьрнавай. Китайдин кьве виридалай машгьур акъудай затӀар, философиядин куьмекдалди акъуднавай: садлагьайди, кьинтийинвилин эликсир жагъуриз алахънавай даосдин алхимикри дуьшуьш яз барутдин формула дуьздал акъцднавай; кьведлагьайди, геомантияда ва фэн-шуйда кардик квай алатдал бинеламиш хьанвай микьнатӀисдин кьиблелама тир.

Китайдин астрология

Китайда гьар йис, кьетӀен символ ва астрологиядин тикрар жезвай цикл авай, са гьайвандихъ галаз ассоциация жезва. Китайдин астрологияда, тайин тир гьайвандин лишандик дуьньядиз атанвай инсандихъ гьа гьайвандиз хас тир кьетӀенвилер гилигзавайди я.

1874 йисан 10 октябрьдиз канададинни — америкадин астроном Джеймс Уотсонан паталай Пекинда дуьздал акъуднавай астероиддиз Китайдин гьуьрметдай, китай чӀалал Китайдин бахтунин гъед мана гузвай «(139) Жуйхуа» тӀвар эцигнай.

Спорт

Китай, спортдин дуьньяда виридалай дегь жуьрейрин муг я. Китайда гьеле дегь заманада тумаждин тупунив гилан футболдиз ухшар са къугъун къугъвазвай чӀал тестикьарзавай делилар авайди я. Футболдилай гъейри, уьлкведа вирида майилвал ийизвай спортдин акъажунар дявевилин харусенят, гуьллейрин ягъунар, столдин теннис, гимнастика, батутдал хкадрунар, залан атлетика, бадминтон, кьезил атлетика, сирнав, шорт трек, конькийрал къекъуьнар, конькийрай авахьунин спорт, баскетбол ва бильярд. Физикадин гьазурвилер Китайдин культурада гегьеншдаказ вилик фенва.

СССР чкӀайдилай кьулухъ дуьньядин спортдин цӀийи пачагьвал, АСШ-дихъ галаз саки сад хьиз акъажзавай КХР (Китайдин Халкьдин республика) хьанвай. 2008 йисан Гатун олимпиададин къугъунар гьакӀни Китайдин кьилин шегьерда — Пекинда кьиле тухванвай.

Яракьвилин къуватар

Китайдин яракьвилин къуватар дуьньяда виридалай гзаф кьадардинбур я. Китай ядердинни ракетадин пачагьвал я. Партиядин регьбервалди экономикадин хкаж хьунин йигинвилинни дявевилин харжарин хкаж хьунин арада баланс хуьзва. Тайвандихъ галаз алакъайра акьалтзавай тӀарамвилин ва китайдинни — америкадин алакъайра дестабилизациядин себебдилай, яракьвилин къуватрин мумкинвилер цӀийи къайдада туьхкӀуьрна вилик тухун гьукуматдин кьилин политикайрикай сад хьанва.

XXI виш йисалай яракьвилин къуватриз физвай харжар гзаф жез гатӀумнавай, месела, 2003 йисав гекьигайла 2004 йисан Китайдин хуьнуьхин бюджет 11,6 % дал кхаж хьанвай. Специалистри гузвай къиметриз килигна, 1992 йисалай Китайди Урусатдивай 10 млрд доллар гьисабдал яракьар къачунвайди я. 2004 йисуз, Урусатди къецепатаз маса хгузвай дявевилин маларин саки 50 % Китайдиз атанвай.

ЭлячӀунар

• Жэньминь Жибао
• Агентство Синьхуа