КӀири

И терминдин муькуь манаярни ава, килига: КӀири (манаяр).

Хуьр КӀири урус. Икра Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Кьурагь район Хуьруьнсовет «КӀири» хуьруьнсовет ЯШЧдин кьакьанвал 1380 м Агьалияр 1 532 кас (2002) Миллетар лезгияр Динар суьнни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87262 Почтунин индекс 368182 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 230 815 001

КӀири (урус. Икра) — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай хуьр. Бахцугъ, Ругун ва Сараг хуьрерихъ галаз «КӀири» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я.

География

Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин рагъэкъечӀдай пата, Кьурагь вацӀал, Кьурагь хуьрелай 20 км яргъал чка кьунвайди я. Гьуьлуьн дережадилай 1380 кьакьанда ала. Хуьруьн чилерин вири санлай майдан — 2800 гектар я, мулкарин майдан — 1929 га, векьин чкаяр — 673 га, чӀурар — 1081 га.

Тарих

ЦӀуру эгьлийрин эхтилатралди, сифте и хуьр «КӀелед КӀунт» тӀвал алай чкадал алай. Хуьре сифте кӀвалер суван кьиблепатан гуьнедал алай «Контурар» тӀвар алай районда эцигнавай. Ина пара кьадарда амукьнавай тарихдин имаратри ва кучудунри, хуьр са чӀавуз мусурманввл диндин вилик галай девирдиз талукь тирди субутарзава. Хуьруьн тарихдин «КӀири» тӀварцӀин арадал атуникай гуьжетунар физва, садбуру и тӀвар, вилик хуьруьн агъа кьиле пара кьадарда экъечӀзавай кӀирийрин тарарихъ галаз алакъа кутазва. Гуьгъуьнлай, Дагъустан Урусатдик акатайдилай кьулухъ, урусри, чпиз лугьуз регьят хьурай лугьуз хуьруьз «Икра» тӀвар эцигнавай. Хуьруьнвийрин асул кӀвалахар лежбервал, малдарвал, гъилин устӀарвал ва кустарвал тир. Хуьре 17 чатар кардик квай. УстӀарри чпин гьасил авур затӀар кӀвалин аваданвилеризни тӀуьнин продруктриз масакӀа ийизвай. Чпин крара чатун устӀарри кӀарасдин цӀивинрикай менфят къачузвай, гьавиляй кӀарасдин цӀивинин гьазурунин кӀвалахрал хуьре чара ксар алахънавай. Хуьре гьакӀни хъенчӀин устӀарвал гзаф вилик фенвай. Гьайи къведайди ам я хьи, кӀиривийрин гъилин устӀарвиликай амукьайди са виликан агалкьунрин гелер я.

XIX виш йисал кьван хуьруьн регьбервал, жемятди кхягъзавай кавхади ийизвай. Адахъ кьвед пуд куьмек ийиидай ксарни галай. XIX виш йисан эхирда хуьре, Темирхан-Шура (Буйнакск) шегьерда ацукьнавай царьдин сердерди тайин ийизвай, чиновник — кавха везифа арадал гъанвай. Кавхадин асул буржийрик, хуьре жемиятдин — къайда ва эгьлийрин арада регьмвал хуьн акатзавай. Абуру чеб ва чпиз куьмек ийизвай ксар, къайдаяр чӀурзавай эгьлийрикай къакъудзавай штрафралди хуьзвай. XIX виш йисан эхиррай эгечӀна, хуьруьн эгьлийрин, иллаки итимрин арада кеспи ийиз шегьерриз фидай лежбервал гегьенш жез гатӀумнавай. Виринра уьмуьр четин ва залан тир, ва халкьдин арада рази туширвилер ва протестар арадал къвезвай. А йисара къати протестантрикай сад, КӀири хуьряй лезги халкьдин кьегьал КӀири Буба тир. Гила адан несилри, хайи дигедай акъудна Сибирьдиз ракъурунив ва Бакудин дустагъда тунив къастар хаз тахьанвай, викӀегь ва мерд касдин рикӀел аламукьуниз чӀехи гьуьрмет ийизва. Сифте вахтара кӀиривийрин гзафбур Бакудин нафтӀадин мяденра хкаж хьанвай.

Хуьруьн сифтегьан мектеб 1918 йисуз мискӀинда араб чӀалал ахъайнвай. 1927 йисуз халкьдин куьмекдалди сифте кьилин чирвилерин мектебдин дарамат эцигнавай. Мектебдин регьберар Магьарамов Ага, Кьурбанов Абдуселим, Дадаев Гьасан тир. 1936 йисуз сифте кьилин чирвилерин мектебдикай ирид йисан мектеб хъувунвай, ва директорвиле, хуьруьн эгьлийрикай садлай специалист, М. Мисриханов тайин авунай. 1967 йисуз КӀирида цӀийи мектебдин дарамат эцигна юкьван мектеб ахъайнавай.

1930 йисуз хуьруьн 27 майишатар садхьана кооператив туькӀуьрнавай. Кооперативдин председатель Асалиев Асан тир. Абуру сада-садаз куьмек гунин лежбервилин комитет (КРЕСТКОМ) арадал гъанвай. И коллектив майишат 1931 йисал кьван амукьнавай. 1931 йисуз хуьре потребительрин сад хьанвай кооператив (КПО) туькӀуьрнавай. 1932 йисуз КПО-дин чкадал малдарвилин кооператив амадагвал арадал атанвай. Адан председателяр, чара вахтара Ашурбеков Кучага, Загиров Загир тир. Ва 1937 йисуз, партиядин XII — й кӀватӀалдин тӀварунихъ галай, халис колхоз арадал гъанвай. Адалай кьулухъ хуьре колхоздин фермайрин, гьамбарханайрин, базайрин зарб эцигунар гатӀумнавай.

XIX виш йисуз КӀири вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Кутул ва Ругун хуьрерихъ галаз КӀири хуьруьнжемятдик акатзавай.

Ватандин ЧӀехи дяведиз хуьряй 222 кас рекье гьатнавай, абуру 105 кас дяведа телеф хьанвай, 117 кас элкъвена ватандиз хтанвай. Дяведин майданда чпиз кьегьалвилин гьуьрмет къазанмишнавайбурун арада политрук Османов Шафи, офицер Гамзаев Багаудин, жергедин аскерар Р. Алимирзоев, Р. Эскендаров , Л. Батманов, Ж. Рустамов, М. Алимирзоев ва мсб. тир. Абуруз дявевилин пишкешар вуганвай. Амма кьетӀен баркаллувал хуьруьн дамах тир, кичӀевал квачир комбат Эсед Бабастановичаз талукь я. Дяведа къалурай жуьрэтлувилин, викӀегьвилин ва кӀевивилин паталай адаз кьейидалай кьулухъ, Совет Союздин Кьегьал хьтин чӀехи тӀвар ганвай. Гила адан тӀварунихъ хуьре колхоз ва мектеб ава. Регьмет хьайи аскеррин гьуьрметдай хуьре Салигьов Эседан имарат ва муькуь аскеррин обелиск эцигнавайди я.

Агьалияр

2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1 532 касди уьмуьр гьалзавай. Агьалидин вири лезгияр, суни — мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, КӀири хуьруьн агьалияр 1 343 кас тир.

ТӀвар-ван авай хуьруьнвияр

Тарихдин чинар

• КӀири Буба — лезги халкьдин кьегьал.

Машгьурбур

• Гьажиев Садикь Абумуслиман хва, лакӀаб Садко Гьажиев — лезги шаир.
• Гьемзетов Гьемзет Агъамирзедин хва — тӀвар-ван авай лезги шаир, кхьираг ва журналист.
• Къазиев Къази Букаран хва — лезги шаир ва журналист.
• Салигьов Эсед Бабастанан хва — Совет Союздин Кьегьал.

ЭлячӀунар

• «МО-Курах» сайтуна КӀири хуьруькай куьруь малуматар(кьейи элячӀун)
• «Лезгин.ру» сайтуна КӀири хуьруькай гегьенш малуматар(кьейи элячӀун)
• Икра Курахский район Архивация 30 октябрь 2012 йисан.