Хуьрехуьр

Хуьр Хуьрехуьр урус. Хюрехюр Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Кьурагь район Хуьруьнсовет «Кьурагь» ЯШЧдин кьакьанвал гьуьлуьн дережадилай 2061 м Агьалияр 363 кас (2002) Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Сятдин чӀул UTC+4 Телефондин код +7 87262 Почтунин индекс 368180 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 230 830 003

Хуьрехуьр (урус. Хюрехюр) — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай, «Кьурагь» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр.

География

Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин кьибле-рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Кьурагь хуьрелай автомобил рекьелайтӀуз 17 км яргъал кьиблединни-рагъакӀидай пата чка кьунва.

ТӀварцӀикай

Хуьрехуьр хуьруьн тӀвар «Хуьруьн къене авай хуьр» хьиз аквазва. Идан квехъ галаз алакъа аватӀа дуьз малум туш. Мумкин я, им гилан хуьруьн мукьвал (200—300 м) алай Хуьрехуьр куьч хьанвай кьведлагьай чка ава лугьуз арадал атай тӀвар я. ГьакӀни, цӀийи чкадиз куьч хьайила хуьруьз «ЦӀийихуьр» тӀвар ваъ, «Хуьрехуьр» вучиз эцигнавайди ятӀа гьеле малум туш. ТӀварцӀин арадал атунин кьведлагьай версиядив кьурвал, хуьруьнвияр арабри чеб гужуналди ислам диндиз элкъуьрунин алахъунриз муьтӀуьгъ тежезвайвиляй, арабри абуруз, араб чӀалал «МуьтӀуьгъ тежербур» мана гузвай «Хуьрехуьр» ва я и гафуниз мукьва са гафуналди тӀвар эцигнавай.

Тарих

Хуьруьн арадал атунин тарих, адан тӀварцӀин арадал атун ва яшар чирун гьеле герек я. Чав агакьай кьисайриз килигна, хуьр сувара са чкадай маса чкадиз пудра куьч жезвай, гилан чка хуьруьн тарихда пудлагьайди я. Хуьруьн сифтегьан чка гилан чкадилай 3 км рагъэкъечӀдай пата вацӀун агъана алай. Ина сурун ва чилив сад хьанвай дараматрин харапӀаяр ама. Кьведлагьай чкадиз, гилан хуьруьз 200—300 м мадни мукьвал, хуьр мус ва гьи себебдилай куьч хьанватӀа малум туш. Амма, са тестикь хьанвачир версия ава хьи, са чӀавуз тӀебиатдин катаклизмрин нетижада и чкайра чӀехи гъуьлягъар арадиз акъатнай ва чкадин эгьлийриз пара инжиклу ийизвайвиляй хуьр суван гуьнедал алай цӀийи чкадиз куьч хьун мажбур хьанвай. ЦӀийи чка адав тафаватлу ва менфятлу тир хьи, ам чарабурун вилериз таквадай чкадал алай. Хуьруьн кьулухъ галай суван кьве кукӀвал, къецепатай хатавал акурла хуьруьз хабар гузвай къаравулдин минараяр эцигнавай. И чкадал алай чӀавуз хуьруьн яшар гькӀни малум туш. ЦӀуру эгьлийрин (гила рагьметда авай Къужа буба, Азим буба ва мсб) эхтилатралди, пудлагьай, гилан, чкадиз хуьр тахминан 1800 — 1820 йисара куьч хьана ацукьнавай. Гьавиляй хуьруьн 200 йис яшар авайди гьисабайтӀа жеда. Хуьруьн эхиримжи куьч хьун, адан кьилихъ галай сувалай къванерин аватун мукьвал-муькьвал хьана кӀвалерин чукӀурунар, гьатта инсанрин телефвилер ва майишатриз чӀехи зарарар галукьарунин себебдилай хьанвай. И карди инжиклу авур хуьруьнвийри яргъалди фикир-фагьумна цӀийи чка кьуна секин жез къетӀнай. Маракьлуди ам я хьи, бязибуру и карда хуьрехуьрвийрихъ галаз Кьурагьдин хандини иштирак авурди лугьузва. Хандин куьмекдалди цӀийи хуьруьн план туькӀуьриз урус инженер эвернавай. Ада хуьр кӀуьд мягьлейриз пайнай. Гила хуьруьн винел патан пландиз килигайтӀа, кьве дуьз тик ва кьве дуьз къаткай куьчеяр акваз жеда.

XIX виш йисуз Хуьрехуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусатдин империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Кимихуьр ва Тител хуьрерихъ галаз Хуьрехуьруьнжемятдик акатзавай. Хуьруьнжемятдин кьилин хуьр тир.

1930-й йисарин юкьва хуьре Орджоникидзедин тӀварунихъ галаз колхоз арадал гъанвай.

Вилик хуьр кьве мискӀин авай, абурукай сад жуьмя мискӀин тир. Совет береда абрурукай колхоздин майишатдин алатар хуьдай гьамбархана авунай. Алай чӀавуз абур кьведни уьцӀена. 1932 йисуз вири эгьлийрин куьмекдалди хуьре садлагьай мектебдин дарамат эцигнавай. Ам эцигунин кӀвалахрал Урусатдай устӀарар эвернавай. Абурукай сад тир Сергей хуьре яргъалди амукьна уьмуьр гьалнай. Яргъал йисара мектебдин директорвиле, ДАССР-дин лайихвилер авай муаллим, Шагьпазов Мегьамад кӀвалахнавай.

Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз хуьряй фронтдиз 45 хуьруьнви рекье гьатнай. Абурукай анжах 25 кас элкъвена хтанвай.

1950-й йисаралди хуьре пуд цин муькъвер авай, ва 80-й йисаралди са механикадин муьгъ кардик квай. Гила абурукай садни амач.

1966 йисан чукӀурдай къати чилин зурзунрилай кьулухъ, Хуьрехуьруьн агьалийрин са пай Мегьарамдхуьруьн райондин КьепӀир Къазмаяр хуьруьз, са кьадарни ЦӀийи Усур хуьруьз куьч хьанвай. Гила ана хуьрехуьрвийрин 200-лай пара майишатар ава. Кьулувилиз куьч жедалди хуьре 120 майишатар ава. Алай чӀавуз хуьре майишатрин кьадар 80-ав агакьна. Жуьреба-жуьре себебралди пара кьадарда хуьрехуьрвияр виликан СССР-дин чара-чара пипӀера секин хьанва. Азербайжандин чара-чара районра ва шегьерра абурун тамам сихилар арадал атанвайди я.

1967 йисалай 1968 йисал кьван хуьр «Кьурагь» совхоздик квай, ва 1989 йисалай «Хуьрехуьруьн» колхоз цӀийи кьилелай гуьнгуьна кухтунвай. Колхоздиз 20 йис кьван практик — Абдулкеримов Вагьаба регьбервал ийизвай, гуьгъуьнлай ада ДАССР-дин Лап Вини Советдин Депутатвилин везифа къачунвай. Колхоздин экономикадин вилик финин ва кӀеви хьунин себебдилай хуьруьн социал сферани вилик физвай. АкӀ, Ватандин ЧӀехи дяведин йисара колхоздин геллегьра 7 агъзур кьил лапагар, 400 — лай пара карч алай чӀехи малар, 100 кьван балкӀанар, 30 жуьт яцар гьисабдик квай. Райондин садлагьай хуьрерин жергеда, Хуьрехуьр радиодин аппаратурадалди, телефондин алакъадив таъмир авунвай, клуб ва улубхана эцигнавай. 1950 — й цисарин эхирда хуьре ина дизельдин муьгъ ва электростанция эцигнавай.

Агьалияр

2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 363 касди уьмуьр гьалзавай. Агьалидин вири лезгияр, суни — мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Хуьрехуьруьн агьалияр 311 кас тир.

Хуьре ругуд асул сихилар ава: Квашар, ПцӀияр, Къурдумар, Къалаяр, Такаяр, КьатӀар.

ТӀвар — ван авай ксар

• Алим Хаметов — «Мосстройэкономбанкдин» филиалдин регьбер.
• Бабахан Бабаев — «Гельхенский» совхоздин виликан директор.
• Гьажиагьмед Гьажимурадов — техникадин илимрин кандидат.
• Гьарун Хаметов — работал 2-м секретарем райкома КПСС, директором с/чп «Курахский».
• Играм Рагьимов — Екатеринбург шегьердин векилрин идарадин начальник, подполковник.
• Къагьриман Абдуллаев — Кьурагь райондин КПСС-дин райкомдин 1-й секретарьвиле кӀвалахнавай.
• Лариса Межидова — манидар.
• Рамазан Герейханов — обкомдин инструкторвиле, КПСС-дин райкомдин 2-й секретарьвиле, «Горы» программадин дирекциядин директордин заместительвиле кӀвалахнавай.
• Хидирильяс Юнусов — Мегьарамдхуьруьн райондин майишатра кьилин бухгалтервиле кӀвалахнавай, вини дережадин чирвилер къачур садлагьай ксарикай сад.
• Хидирзулдан Юнусов — Урусатдин чӀугваррин союздин член.

ЭлячӀунар

• «Мо — Курах» сайтуна Хуьрехуьруькай малуматар Архивация 13 август 2014 йисан.
• «Лезгияр» сайтуна Хуьрехуьруькай малуматар(кьейи элячӀун)