Къартас Къазмаяр
 Хуьр
|
.svg)
Къартас Къазмаяр (урус. Картас-Казмаляр) — Дагъустан республикадин Мегьарамдхуьруьн районда авай, «Къартас Къазмайрин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. Хуьруьнсоветдин тек сад тир хуьр ва администрациядин юкь я.
География[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Хуьр Мегьарамдхуьруьн райондин кефердинн-рагъэкъечIдай пата, Дербент райондихъ галаз сергьятдин мукьвал, райондин юкь тир Мегьарамдхуьрелай 28,2 км яргъал, Р217 «Кавказ» авто-рекьин къвалав гала. Алай чкадин рельефдал гьалтайла, хуьр Каспийдин кьерин кьулувилел Гуьлгери вацIун чапла кьерел ала. Виридалайни мукьвал алай ракьун рекьин «Билиж» станция хуьрелай 6 км яргъал ала.
Тарих[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
XIX виш йисан 1864 йисуз Вини Къартас хуьр вири Куьредин ханвалдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чIавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьне наибвалдиз талукь тир. Агъа Къартас ва ЦIарахуьр хуьрерихъ галаз Агъа Къартас хуьруьнжемятдик акатзавай.
Кьуьзуь эгьлийрин эхтилатрикай малум хьайивал, Къартас Къазмайрин бине, XIX виш йисарин эхирра хьайи лежбервилин реформайрин береда арандиз куьч хьанвай Куьре округдин (гилан СтIал Сулейман райондин) Вини Къартас хуьруьн лежберри кутунай. Хуьре уьмуьр гьализ ацукьай садлагьай кас Данил тир. Гьатта гилан хуьруьн рагъэкъечIдай пата «Бетон» рекьин мукьвал «Данил-къазма» тIвар алай чка ава. Гуьгъуьнин йисара иниз Вини Къартасрин чилер, девлетар авачир лежберар куьч хьана, къуьл, мух, сил цун патал чкадин тарарин гапIалар, валар дувулрай акъудна цан цадан никIер гьазуриз эгечIзавай. Суван хуьряй атанвай лежберрив арандин зегьем квай гьава кьазвачир ва мурдарарни ветIер авайвиляй никIерин кIвалахар чIехи жафадалди кьилиз акъудзавай. Абурун зегьметдин алатар акIв ва гъилин мишер тир, чилер туьрезрив расзавай. Хуьруьз сифте куьч хьанвайбур: Агьадуллагь, Мегьарам, Сулейман, Гьуьсейн, Рамазан, Киримхан ва мсб. тир. Чиликай атIанвай кIвалера (азерб. Къазмайра) вирини вири са шумуд хзанар авай. Гьа и себебдалди хуьруьн тIварцIихъ “Къазмаяр” топоним гилиг хьанвай. Накьвад кирпичрикай кIвалер эцигиз ахпа гатIумнай. Октябрдин революциядин вилик квай береда Къартас Къазмайра 15-20 хзанар авай. Вини Къартасра а чIавуз са шумуд сихилри уьмуьр гьалзавай, ибур: Гьасанар, Будаяр, Кучумар, Жигерханар, Фекьияр, Гьуьмияр, Зейфатар, Байрамар ва мсб. тир. Октябрдин революция къведалди хуьруьз куьч хьанвай са кьадар девлетлу лежберар лежбервилелни малдарвилел алахънавай. Яд гайи чилерал абуру къуьл, сил, мух, дуьгуь хьтин тварцин магьсулар цазвай ва вини суван хуьруьн мулкарай акъудзавай бегьердив гекъигайла инай абуруз са шумудра пара ва хъсан бегьерар къвезвай. Дигидай яд абуру Гуьлгери вацIукай чпин гъилелди эгъуьнна хуьруьз чIугунай 5-6 километр яргъивал авай къубудай къачузвай.
Лежберри, гьакIни карч алай чIехи малар ва лапагар хуьзвай: гамишар, калер, хпер ва чIугвадай къуват хьиз — балкIанар. Са тIимил геж абур емишрин багъар цунин кIвалахрив эгечIнай. Багъра пIинияр, шурван пIинияр, машмашар ва къарпузар, халияр, буранар хьтин халид салан магьсулар цазвай. Са бязи майишатри хуьруьн майишатдин магьсулар цунин кIвалахра гьакъидихъ фялеяр кьуна кардик кутузвай, иллаки эчIел эчIидай ва бегьерар кIватIдай береда.
XX виш йисан 30-й йисарал къведалди, хуьре хзанар анжах са тайин сезонда амукьзавай, яни гатуз папарни аялар суван хуьруьз чпин мукьвабурун патав ракъурзавай, вучиз лагьайтIа ина гатуз эхи ийиз тежер хьтин чимивал авай ва а чIавуз хуьруьн къваларив гвай уьленра ветIер гзаф жезвайвиляй инсариз мукьвал-мукьвал цIаяр къвезвай.
1934 йисуз, Дагъустанда коллективизация йигиндаказ физвай чIавуз Къартас Къазмайра «Рокоши» колхоз арадал атанвай. И колхоз Вини Къартасризни талукь тир. Вири колхозникрин кIватIалда кьабулнай къарардалди колхоздин садлагьай председательвиле Кахлеров Рамазан хкянай, ам рагьметдиз фейила кьулухъ адан чка Нагиев Абдалхана кьунвай.
1952 йисуз Къартас Къазмайрин ва Вини Къартасрин «Куйбишев» колхозар сад хьанвай, амма кьве йис алатайла, колхозникрин чпин тIалабуналди и колхозар мад чара хъувунай. АкI ятIани и кьве хуьрерин арада мукьвавилинни дуствилин алакъаяр гилалди амукьнава.
Хуьруьн колхоз а чIавуз Мегьарамдхуьруьн райондин виридалайни кIвенкIве аваз физвай ва гзаф хилен колхозрикай тир. Ина къуьл, мух, гьажибугъда хьтин тварцин магьсулар цазвай ва вини дережадин бегьерар кIватIзавай. Гьавадинни-накьвадин шартIари ина, къарпуз, хали ва буран хьтин халид салан емишар цадай къулай мумкинвилер гузвай. Ина экъечIзавай емишрин тIвар Кьибле Дагъустандин вири районриз чкIанвай.
Археологиядин имаратар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
Гуьлгери вацIун дугуна, Къартас Къазмайрин мукьвал 100-лай пара дегь чIаван сурарин кIунтIар ала. Абурукай, 9-10 метр кьакьанвални 70-80 м диаметр авай азербайжан чIалал “Коркмас-тепе” (КичIевал квачир кIунтI) тIвар алай кIунтI чара жезва [1].
Агьалияр[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1791 касди уьмуьр гьалзавай [2]. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 1814 кас тир [3]. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьн агьалияр 1699 кас тир [4]. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Вини Къартас хуьруьн агьалидин кьадар, вири лезгияр яз 649 кас тир [5].
ТIвар-ван авай хуьруьнвияр[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
- Мирзебекрин Тажиб — Харьков шегьерда микроблогиядин университет акьалтIарна Москва вилаятдин Пущино-на-Оке шегьерда кIвалахзавай. 1992 йисуз ада, Ломоносован тIварунихъ галай МГьУда микроблогиядин илимрин кандидатдин алимвилин дережадин диссертация хвенай. 1992-1994 йисара теклифдай Италияда Миландин университетда кIвалахзавай, ва 1995 йисуз ам АСШдин, Лос-Анджелес, Бостон хьтин шегьерра, халкьар арадин Гарвард университетда кIвалахзавай. Адав кьве гражданвал гва, Урусатдинни АСШдин. Алай чIавуз, микроблогиядин халкьар арадин компаниядин член я.
- Гьуьсейнрин Асланшах — техникадин илимирин кандидат тир, Дагъустандин политехникадин унивеситетда элетктротехникадин кафедрадин регьбер тир.
- Мирзебекрин Гьабиб — Дербент шегьерда уьмуьр гьалзавай чIугвар.
Гзафбуру Урусатдинни Дагъустандин къуватдин органра кIвалахна кьакьан везифайрив агакьнай:
- Агьадуллайрин Агьадуллагь — РОВД-дин виликан начальник, милициядин подполковник, гила Мегьарамдхуьруьн райондин дуванбег я.
- Ш. Сайдалиев – Дагъустандин КъКМ-дин полковник.
- Агьадуллайрин Жаруллагь — Рязань шегьердин полковник.
- Агьадуллайрин Сабир — Екатеринбург шегьердин полковник.
- Мурадрин Альберт — Чита шегьердин полковник.
- Гьасанов Кучум — Азербайжанда кIвалахзавай чIавуз «Ленинан Орден»-диз лайихвилер аваз хьанай.
- Абдуселимрин А. —
- Мегьарамрин Д. —
Баянар[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]
- ↑ Фонд «Лезгины» 1528. Картасказмалярские курганы
- ↑ Таблица 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.
- ↑ Таблица 35. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.
- ↑ Мегьарамдхуьруьн район. ФЛНК
- ↑ Гуьней наибвалдин хуьрерни агьалияр (1886 й.)
