Перейти к содержанию

Украина

ЭлячӀунар дуьзар хъувун
Википедия:1000
Википедиядихъай
Украина
Україна
Украинадин пайдах Украинадин герб
Пайдах Герб
Гимн: Ще не вмерла України ні слава, ні воля
Кьилин шегьер:Киев
Шегьерар:Киев, Харьков, Днепропетровск, Одесса, Донецк[1], Запорожье, Львов, Кривой Рог
Аслутуширвал:1991 йисан 24 август (ССРГдилай)
ЧӀал:украин чӀал
Идара авунин тегьер:Президентвилинни-парламентвилин республика
Кьил:Владимир Зеленский (2019 йисан 20 майдалай)
Майдан:559 404 км² (48-лагьай)
 · Цин кьадар %:7
Агьалияр:37 289 000[2][3] кас (28-лагьай)
 · Агьалийрин чуькьуьнвал:64,66 кас/км²
Пул:Украинадин гривна
КъВБ:576,11 млрд. $ (40-лагьай)
 · АСКА КъВБ:3 980 $
ИПВИ:0,779 (74-лагьай)
Домен:.ua, .укр[4]
Телефондин код:380[5]
Сятдин чӀул:UTC+2

Украина (Україна) — РагъэкьечӀдай Европадин гьукумат.

Агьалияр — 37 289 000 кас (2019 йисан).

Кьилин шегьер — Киев.

Административвилинни — чилерин паюнар: 26 область, республикавилик талукь тир шегьер — Киев. Крым зуростровдин чӀехи пай Урусат Федерациядинни, гьуьжет алай чилера контролвал кьиле тухузвай, Украинадин арада гьужет ийизвай кар я. Урусатдин Федерациядин федератив къурулушдив кьурвал, Крымдин чилерал Урусат Федерациядин субъектар ала — Крым Республика ва федерациядин мана-метлеб авай Севастополь шегьер. Украинадин административни территориал паюниз килигна, Крымдин чилерал Украинадик квай Крым Автоном Республика ва кьетӀен статус гвай Севастополь шегьер ала.

Чилерин майдан — 603 628 (Крым кваз) / 559 404 (Крым, ДХР, ЛХР авачир) км². Кьибле патай ЧӀулав ва Азов гьулерин ятари кьунва.

ТӀварцин этимология

Вирина ва гьакӀни Украинадани виридалайни гегьенш ва макьи версия ам я ки, вириславян чӀалал «оукраина» къерехда авай чка лагьай, славян халкьарин Русь гьукуматда кардик квай гаф тир. Сифте яз ин гаф 1187 йисуз Переяславян ханвалдиз талукь тир, гуьгъуьнлай урусрин маса ччилериз (кьетӀендиз Украинадалай яргъара авай ччилериз) «оукраина» лугьузвай.

Ччилинмикит

Тарих

Лап дегь бере

Homo къебиладин векилар сифте яз Украинадин ччилера 1 миллион йис идлай вилик гьасил хьанва. Археологрин фикирдай Украинадиз абур Вилик патан Азиядай Балкандлайни Юкьван Европадлай атанай. Украинадин ччилерин майданда, сифте палеолитдин инсанрин яшамишзавай 30 пунар жагъурнавай, абурикай виридалайни цӀурубур Закарпатьеда авай пгт Королёво, Донецк областьда авай Амвросиевки ва Хмельницк областьда авай Лука-Врублевицка я.[6]

Неандерталар гилан Украинадин ччилериз 150 агъзур йис идлай вилик[7], ва кроманьонар 30 агъзур йис идлай вилик атанвай.

Ч.э. VII виш йисуз Юкьван Азиядай иниз атанвай иран халкь Скифри чулра яшамиш жезвай киммерийяр чукурна чпи абрин чка кьунвай. Тахминан гьа чӀавузни Кефер Причерноморьеда грекри садлагьай колониярин бине эцигиз эгечӀнай. Гьисабзава ки, Украинадин ччилерал садлагьай гьукумат скифри туькӀуьрнавай. Ч.э.вилик 200 йисан мукьвара сарматри скифар чуькьвена акъуднай. Ч.э. III виш йисуз кеферни — рагъакӀидай патай Украинадиз готар куьч жезва, ва ина чпиз Ойум тӀвар авай — скифрин гьукуматдилай гуьгъуьнлай Украинада кьведлагьай гьукумат арадал гъизва.

375 йисуз Азиядин дериндай атанвай гуннри готар кӀиник ктуна, ва готар Дунайдлай анихъ Рим империядиз кьуч жезва, гьина абури чпин кралвалар туькӀуьрзава. Гуьгъуьнлай, римвийрин ва абуриз куьмек ийизвай кӀеретӀрин пара вигьинрикай гуннрин пачагьвал вичин кьуват фад квадарна чукӀанва.

V виш йисан эхирда Украинадин ччилериз славян тайифариз талукь тир антринни склавинри винизвал ийизвай. ТӀимил вахтунлай Украинадин чапла къерехни Таврия ччилер Хазар каганатдин аслувилик гьатзва.

Украинадин кеферни — рагъакӀидай патар, славян халкьар гьасил хьайи мумкин тир чкаяр я.

Агъзур йисарин эхирра Украинадин ччилера авай славян тайифариз ибур талукь тир: полянар, древлянар, северянар, бужанар, тиверар, уличар, волынянар ва масабур.

Киевдин Русьдин бере

11 виш йисуз Киевдин Русьдин карта
Асул макъала: Киевдин Русь

IX-Х виш йисара новгороддин князь Олегди, днепропетровскдин ччилер Хазар каганатдиз гузвай харжуникай ада авурла, а ччилера кьилин шегьер Киев хьанвай, Рюриковичар династиядин гьукумдик квай дегьурусрин Киевдин Русь гьукумат арадал атана.

Святославди гьукумвал тухузвай чӀавуз Киевдин Русьдихъ вири рагъэкьечӀдай славян халкьар акатзава, ва Балканризни Хазариядиз яракьвилин вигьинар кьилиз тухузвай.

988 йисуз киевдин князьди Владимир Святославича православиядин христианвал кьабулзава. Адан хва Ярослав Мудрый авай чӀавуз Киевда ибадатханаяр, улубханаяр эцигзавай ва «Урусатдин гьакьикьат» — къанунрин кӀватал басма ийизвай.

Ярославди печенгар барбатӀ авурла кьулухъ XI виш йисуз Украинадин чуьлериз куманар куьч жезва ва Русьдин кьибле сергьятриз гьамишан вигьинар ийизва. Ярославдин кьиникькай кьулухъ Киевдин Русьдин гьар областьдин князьрин арада къенепатан дявеяр эгечӀзава. Куьчери халкьарин вигьинрикай чеб хкудун паталай, славянрин чӀехи пай Кеферни - РагъэкьечӀдай Русьдиз куьч жезва, гьина Юрий Долгорукийдин гъилик абури пара цӀийи шегьерар эцигиз гегьеншарзавай. Гьа 1169 йисуз Владимирда чӀехикнязьвилин юкь бинеламиш жезва, гуьгъуьнлай иниз митрополит Масксим кьуч жезва.

1237—1241 йисара Бату хандин ягъундилай кьулухъ, тараш хьайи Киевдиз баябанвилер галукьзава ва шегьер владимирдин князьрин гьукумдиз физва.

Казаквал

Асул макъала: Запорожьедин Сечь

XV виш йисара гилан Украинадин кьибле патар ичӀи, баябан хьайи, куьчери тушир жемятар галачир ЧӀуру ник тӀвар авай ччилер тир. Юкьван Приднепровьедай Никиз гьахьдай кьетӀен жуьредин «варар» днепрдин рагар тир — гилан Днепропетровскдинни Запорожьедин юкьва авай Днепр вацӀун авахьун кьве кӀарна фидай тӀебии суван къванцин жинсинин экьечӀунар. Рагарилай агъа пата, Днепр хилериз ччара жезвай, гзаф кьадарда вирер, заливар, проливар, гъедерни ничхирар бул хьайи чкаяр гьасиларзавай, гьина инсанриз чуьнуьх жез ва чеб хуьз пара къулай тир. Гьа чӀавуз Речь Паспалитаядин ччилерай катзвайбурун кӀеретӀар арадал кьвез эгечӀзавай, ва гьар сад иниз вичин себебралди кьвезвай[8].

Гьа ксари чпиз казакар лугьузвай ва кьетӀендиз гъуьрчехъанвилихъ, гъедер кьунрихъ, лежбервилихъ, маса гунрихъ ва дяведин крарихъ алакьнавай. Казакар са миллетдиз талукь тучир. Сифте яз казакрин тӀвар 1492 йисуз кьунвай, кхьинра кхьенвай ки христиан — казакар (киевлянар ва черкасар) Днепр вацӀун сивик туьркверин гимидиз вигьин авунай.

Речь Посполитайдин диндин ва жемятвилин зулумрикай, Запорожьедин Сечь гьукуматдин аксиниз женг тухузвай чка хьана. XVI виш йисан эхирда казакрин къарагъунрин кьадар гзаф хьана. Ва полякринни полякар хьанвай украинадин магнатрин кьуватдалди абур са къайдада басмишна секинарзвай. Виридалай гзаф агалкьунриз агакьнавай къарагъун, 1648—1654 йисара хьайи Хмельницкидин къарагъун я. Ин къарагъундин нетижада автономиядин кьилдин гьукумат — Гетманщина гьасил хьанва, ва польякрин гьукумдизни чӀехи телефвал акуьна. Кьилдиз женг тухуз четинвиляй ва вичиз куьмек ийизвай крымдин хандиз ихтибар авачирвиляй, Богдан Хмельницкийди Переяслав мешверада Урусат царстводин раятвал кьабулна, гьавиляй гугъуьнлай 1654 йисуз Урусринни-полякрин дяве эгечӀна.

Ксар

Ксарин къалинвал
Урбанизация.

Халкьар

Украинадин агьалидин юкьван къалинвал — 74,77 ксар./км².

Агьалидин кьадардин масакӀавилин динамика:

йис халкь шегьерар шегьерар (%)
1700 5 887 000 58 000 0,9
1750 7 061 000 71 000 1
1800 8 469 000 164 000 1,9
1850 11 523 000 607 000 5,2
1890 20 525 000 2 412 000 11,7
1897 23 430 500
1900 24 950 000 3 590 000 14,3
1913 35 209 800 6 790 100 19,3
1920 25 605 000
1922 26 230 000 5 240 000 20,0
1926 29 227 700 5 672 700 19,4
1930 29 617 000 7 766 000 26,2
1933 31 901 400
1939 40 468 800 13 569 000 33,5
1940 41 458 000
1941 41 965 000
1944 33 534 000
1950 36 774 854
1960 42 468 600
1970 47 126 500 25 688 600 54,5
1980 49 952 500
1989 51 706 700 34 587 600 66,9
1990[9] 51 838 500 34 869 200 67,3
1991 51 944 400 35 085 200 67,5
1995 51 728 400 35 118 800 67,9
2000 49 429 800 33 338 600 67,4
2005 47 280 800 32 009 300 67,7
2010 45 962 900 31 524 800 68,6
2011 45 778 500 31 441 600 68,7
2012 45 633 600 31 380 900 68,8
2016 42 488 512 29 585 000 69,2
2019 37 289 000

Авай халкьар: украинар (80,7 %), урусар (14,8 %), белорусар (0,7 %), молдоваяр (0,5 %), болгарар (0,4 %), венграр (0,3 %), полякар (0,3 %), румынар (0,3 %), чувудар (0,2 %), эрменар (0,2 %), грекар (0,2 %), татарар (0,2 %), ва мас. (1,2 %).

ЧӀалар

2001 йис:

№ чӀал халкьар халк. %
1 украин чӀал 32577468 67,53
2 урус чӀал 14273670 29,59
3 крымдин татар чӀал 228373 0,47
4 молдав чӀал 181124 0,38
5 венгр чӀал 149431 0,31
6 румын чӀал 138522 0,29
7 болгар чӀал 131237 0,27
8 белорус чӀал 54573 0,11
9 эрмен чӀал 50363 0,10
10 татар чӀал 25770 0,05
11 азербайжан чӀал 23958 0,05
12 гагауз чӀал 22822 0,05
13 къарачи чӀал 21266 0,04
14 поляк чӀал 18660 0,04
15 идиш 3213 0,007

Динар

Диндик кавайбурун пай — 75,9 %.
Атеистар — 24,1 %[10]

Административ паюн

Баянар

  1. ↑ Донецк Халкьдин Республикадин шегьер я.
  2. ↑ На Украине сообщили о сокращении населения на 11,5 млн человек за 18 лет  (урус). РБК (23 январь 2020). Ахтармишун 29 июль 2021.
  3. ↑ Крым авачир
  4. ↑ BBC Ukrainian — Новости, Украина получила кириллический домен «.укр» (укр.)
  5. ↑ Country Calling Codes — Telephone Area Codes For Ukraine
  6. ↑ Бойко О. Д. Історія України: Посібник. — К.: Видавничий центр «Академія», 2002. — С. 10. — 656 с.
  7. ↑ Бунятян К. П.  На світанку історії : 15-ти томное изд / К. П. Бунятян. — К.: Альтернативи, 1998. — Т. 1. — С. 28. — 336 с. — (Україна крізь віки).
  8. ↑ Сечь Запорожская в БСЭ
  9. ↑ Госкомстат Украины — Население (на начало 1990—2011 гг.)(кьейи элячӀун)
  10. ↑ «Релігія і влада в Україні: Проблеми взаємовідносин»

ЭлячӀунар

Экология
Политика
Медицина
Кьиспес
Килигуниз лайих тир магьшур затӀарни чкаяр
Туризм
Алакьа
Чешне "https://lez.wikipedia.org/w/index.php?title=Украина&oldid=93980" я