Къалажух (Докъузпара район)
И терминдин муькуь манаярни ава, килига: Къалажух.
Хуьр
|
Къалажух (урус. Каладжух) — Дагъустан республикадин Докъузпара районда авай хуьр. «Къалажух» хуьруьнсоветдин администрациядин юкь ва сад тир хуьр я.
География
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Хуьр Дагъустан Республикадин Докъузпара райондин кефер пата, райондин юкь тир Усугъчай хуьрелай 9 км кьибле пата, Усугъ вацӀун эрчӀи кьерел ала.
Тарих
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]Хуьруьн сифтегьан тӀвар, къеле мана гузвай «Къала» тир. Гилан Къалажух авай чкадилай са тӀимил вине, цӀуру эгьлийри «Хуьруьн кьил», «ЦӀуру хуьр хьайи чка» лугьудай, кӀунтӀар авай чкадал къеле алайди тир. XX виш йисан 50 — й йисара, хуьруьн мектебдин тарихдин муаллим Жаватов Пирим ва хайи дигедин тарих чирунал рикӀ алай муаллим Эмиралиев Али, юкьван мектебдин чӀехи классра кӀелзавай шакӀуртрихъ галаз цӀуру «Къала» алай чкада археологиядин эгъуьнар кьиле тухванвай. Эгъуьнар ийизвай чӀавуз, чилин кӀаник тахминан кьве метр дегьнедай абуру къеледин цлан хандакӀ, пара кьадарда сагъдиз амукьнавай кӀвалин затӀар (хъенчӀин гетӀеяр, кӀуьцуьяр, кварар, цурцин синияр, нек ацадай гетӀеяр) ва къайи яракьар (гапурар, ракьун жидаяр, хьилерин кӀвенкӀер ва мсб.) дуьздал акъуднай. КӀвалерин элкъвена къваларив 3 — 4 метр кьакьанвилин къванцин цлар хкаж хьанвай. Хуьруьнвияр Къаладиз кӀарасдин чӀехи варарай гьахна экъечӀзавай.
НикӀин кӀвалахар ийизвай чӀавуз, варар къенепатай дапӀардал кӀевзавай, ва куьлегар нубатдалди хуьруьнви къаравулри хуьзвай. Къеледин эгьлийрин асул кӀвалах — малдарвал тир. Тварцин магьсулрикай, асул гьисабдалди, мух, къуьл, сил ва харар цазвай. Къеледа пара кьадарда инсанри уьмуьр гьалзвай. Им тестикьарзавайди, къеледин мукьвал алай «РегъверачӀ» ва «Гаралай ягъв» тӀварар авай чкайра авай, 2 гектардилай пара майдан кьунвай дегь чӀаван гегьенш сурар я. Хуьруьн эгьлийрин ислягь уьмуьр XI виш йисан юкьварай XII виш йисан сифте кьилерал кьван давам хьанвай. Гуьгъуьнлай, сад-садан къвалав гвай хуьруьнжемятрин арада къенепатан дявеяр эгечӀнавай. Нетижада «Къала» къеле чкӀана ичӀи хьана терг хьанвай. Зарар галукьай хуьруьнвийрин куьмекдал Къара Куьредин эгьлияр атанай. «Экуьнин сув» сувун пата куьревийри къелевийриз кӀвалер эцигуниз ва магьсулар цуниз чилер чара авунай ва чпини абуруз дараматар хкажиз куьмекар ганвай.
Алай чӀавуз, Къара Куьре хуьре, агьалийрин ва кьунвай майдандин кьадардай саки са хуьр кьван язвай, «КӀелетрин мягьле» лугьудай къалажухвийрин чӀехи мягьле ава. Къалурнавай чӀавуз (XI — XII виш йисара) Къала хуьруьн эгьлийрин гъиляй чпиз талукь тир «Агъа кӀри», «Вини кӀри», «Там», «Бекеранд рук», «Тухьур», «ЦӀарубур», «Бахчаяр», «Агъа тӀун» мулкар акъатнай. Масаниз куьч жез мажбур хьайи къалавийрин са пайди гилан Азербайжандин Исмаиллы районда авай Къалажух хуьруьн бине, муькуь пайдини Азербайжандин КцӀар районда авай Къалажух хуьруьн бинеяр кутунвай. Гила Исмаиллыдин Къалажух хуьре 2000-дилай пара къалавийрин несилри уьмуьр гьалзава, амма абурун чӀехи пай азербайжанарихъ галаз ассимиляция хьана азербайжанариз элкъвена. Асулдай Къаладай тир са шумуд хзанар гила Рутул районда секин хьана уьмуьр гьалзава. ГьакӀни, виликан Къала хуьруьн чара-чара сихилар гила КцӀар райондин — Лацар, Зинданмуругъ, Къаяхуьр, ЦӀуру Худат, Киригар, Бидиркъеле, Хъачмаз райондин — Къусарчай, Худат, Мукьтадир, Набран, Хъачмаз хуьрерани шегьерра ва Баку шегьерда секин хьанвайди я.
Гьар саниз чӀканвай къалавийрин рикӀера чпин хайи дигедиз, ватандиз кьарувал туьхвенвачир. Чара чкайда яргъалди къекъуьнрикай кьулухъ, къалавийрин бязибур хайи ватандиз элкъвена ва цӀийи, яни гилан Къалажух хуьруьн бине кутунвай. Хуьр, вилик цӀуру Къала хуьр алай чкадилай 500 метр агъа пата авайди я. Лезги тарихдаррин тахминан тир гьисабриз килигна, хуьруьн бинедал атунин тарих 1400 — 1450 йисарал къвезва. ЧӀехи сурарин садлагьай жергеда авай сурал, араб хатӀаралди: «Мирзеханан сур. Кьиникьин йис: 1662 йис» кхьенвай къван ала. А къванцел гьакӀни, цӀийи хуьруьн мискӀин Мирзехана эцигнавайди кхьенва.
Хуьр, пара кьадарда куьчеяр авай 15 мягьлейрикай ибарат я. Гьар мягьледа компактдаказ чара-чара сихилрин векилар амукьзава.
XIX виш йисуз Къалажух хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Докъузпарадин наибвалдиз талукь тир. Кьилдин Къалажух хуьруьнжемят туькӀуьрзавай.
Самур дугундин эгьлийрин арада, Лезгистандинни Ширвандин гьаким, лезгийрин сунивилин ругьани лидер Гьажи Давуд Муьшкуьрвидин диде-бубаяр асулдай Ахцегь райондин Чепер хуьряй тирди лугьузва. Хайи халкь чара халкьарин лукӀвиляй хкудна азад авун патал, Гьажи Давуда, ватанэгьлийриз вичин кьушундиз гуьгьуьллувилелди акатна интервентрин аксиниз санал женг чӀугуниз эверун патал вичин ихтибарнавай амадагар вири лезги хуьрериз ракъурнавай. Гьажи Давудан кьушундин аскеррин арада ЧӀехичай вацӀун дугундин хуьрерин, абурук Къалажухни кваз, эгьлияр авай. Ибур Тажибрин Хазран ва Шейхрин Рамазан тир. Амма къарагъун кӀаник акатнавай, женгера Шейхрин Рамазанни телеф хьанвай. Им мецяй мециз атай кьиса я, ва чав агакьай тарихдин документрин малуматар авач. Идан гуьгъуьна аваз, 1848 йисуз имам Шамила урусрин аксиниз Самур дугундиз дяведин фин кьиле туванвай. Чкадин эгьлияр адан куьмекдиз атанвай, абурун арада Башларрин Мамедшагь, Бедирханрин Бедирхан ва Испатрин Ханали хьтин къалажухвиярни авай. КичӀ квачир кьегьалар жуьрэтлувилелди женг чӀугузвай. Кафиррин аксиниз дяведа къалурай итимвалинни викӀегьвал паталай имам Шамила вичи Испатрин Ханалидиз тур пишкешнавай, и тур Ханалидин несилри къенин йикъалди хуьзва.
Октябрьдин революциядилай кьулухъ, хуьрера, жемиятдин уьмуьр хъсанарна регьят хъувун патал, гьукуматдин идараяр туькӀуьриз эгечӀнавай. АкӀ, 1926 йисуз Къалажухрин хуьруьн советдини вичин уьмуьрдин сифте кьил кутунвай. Вири Урусатда колхозарни совхозар ахъайзавай, хуьруьн чкайра кулакар дуьздал акъудна терг авун патал Кесибвилин Комитетар (урус. Комбед) арадал гъизвай. Къалажухра 1928 йисуз арадал гъанвай Комбеддин членар: Къаибханов Надиршагь, Эвленов Эвлен, Гуьлнезеров Каибханов, Седрединов Седредин, Атемова Дусту, Сутаев Султан, Сардарова Шагьнисе, Жамалудинов Жамалудин, Муксаев Тураб тир. Комбеддин председательвиле Сархатов Мердали, ва адан заместительвиле — Ишрефов Жават хкянай. А чӀавуз хуьре савад авай са касни авачир. Савад авачирвал терг авун патал хуьрера махсус курсар — ликбезар (урус. Ликвидация безграмотности) (Савад авачирвал терг ийидай курсар) ахъайзавай. Къалажухра садлагьай ликбез 1922 йисуз кардик кутунвай. Тарсар, хуьруьнви Микаилова Гевилан кьилдин кӀвале тухузвай. Сифте муаллимар: Къара Куьредай — Расулов Мугудин, Чепер хуьряй — Эфендиев Нажмудин ва Миграгърай — Зейналов Зиядин тир.
Совет гьукум тайин жедалди хуьре хуьруьнжемятдин крар юзбашиди (виш ксарин кьил) кьиле тухузвай. Хуьруьн эхиримжи юзбаши, кар чидай, гафуни атӀудай, девлетар авай хуьруьнэгьли Гьасанбеков Гуьлагьмед тир. Совет, гьукумдин орган яз кардик 1926 йисуз эгечӀнавай. Советдин садлагьай председательвиле Къурбанов Къурбан хкянавай. 1936 йисуз, коллективизацияди йисара, хуьруьн эгьлийрин гьисабдай 14 касдиз жазадин серенжемар акунвай: Гасанбегрин Гуьлахмед, Гьасанбек ва Эмирбег, Михралиев Гьажали, Мамедшагь Мамедгьахов, Сейидкъули Атемов, Алипанах Шайдаев, Муртаза Шекиев, Шагь Шагьов, Агъалар — Эфенди, Расул Расулов, Шагькеримрин Шагькерим ва Шихкерим, Мамедали Мамедалиев.
Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз Къалажух хуьряй фронтдиз 138 кас рекье гьатнай. Абурукай 63 кас хабар амачиз квахьнай ва женгера телеф хьанвай. Элкъвена ватандиз хтанвайбурун гзафбур инвалидар ва херер квайбур тир. Абурун авангардда коммунистарни комсомолар авай. Къалажухвияр блокададик квай Ленинград, Москва, Воронеж, Одесса, Киев, Сталинград, Севастополь, Новороссийск, Керч, Белоруссия, Молдавия, Украина, Латвия, Литва, Къавкъаз фашистрин гъиляй азад авунин женгера кьегьалдаказ иштирай авунай. Абурун жергедай дяве тухунин тактикани теория фад кьадай, хъсан командирар акъатнавай. Абуруз виридай медаларни орденар пишкешнавай. Ибур: капитан Агъабалаев Султангьамид, чӀехи лейтенант политрук Жаватов Пирим, лейтенант Эмиралиев Али, капитан Селимов Челеби, чӀехи лейтенант кавалерист Примов Жават, чӀехи лейтенант Сардаров Шихбуба, лейтенант Шамилов Азай, капитан Седрединов Филядин ва масабур. Гвардиядин фронтра тафаватлувилелди лейтенант Эмиралиев Алиди жуьрэтдалди женг чӀугунай.
Агьалияр
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1 758 касди уьмуьр гьалзавай[1]. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьн агьалияр 1750 кас тир[2]. Агьалидин вири лезгияр, суни — мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Къалажух хуьруьн агьалияр 1 335 кас тир.[3]
Къалажухрин эгьлияр сихилриз пай жезва ибур: Балбутар, Жибияр, Машахар, Мегьдияр, Мензифар, Небияр, Самалчияр, Тажанар, Кекишар, Кишияр, Кажинар, Улуяр, КӀецӀилар, Эрменияр я.
ТӀвар-ван авай ксар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- Ашурагъаев Абдул Наврузбеган хва — лезги шаир.
- Къалажухви Забит — XVII виш йисан кьведлагьай паюна уьмуьр авур лезги шаир.
Баянар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- ↑ 11. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений. Итоги Всероссийской переписи населения 2010. Том 1. Численность и размещение населения. Росстат (2012). Архивация 1 июнь 2012. Ахтармишун 16 апрель 2012.
- ↑ Докъузпара район. ФЛНК
- ↑ ДОКУЗ-ПАРИНСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.)
ЭлячӀунар
[дуьзар хъувун | вики-текст дуьзар хъувун]- Докъузпара райондин официал сайтуна Къалажух хуьруькай малуматар Архивация 6 сентябрь 2013 йисан.