Хъачмаз район

Муниципалитетдин район Хъачмаз район азер. Xaçmaz rayonu Уьлкве АзербайжанАзербайжан Регион Къуба-Хъачмаздин экономикадин регионКъуба-Хъачмаздин экономикадин регион Район Хъачмаз район Кьилин шегьер Хъачмаз Райондин кьил Елнур Рзаев Бине кьунва 1930 йис Майдан 1 063 км² Агьалияр 179 800 кас (2020) Къалинвал 169,14 кас/км² Миллетар лезгияр, татар, азербайжанар Динар суни ва шии - мусурманар Хъачмаз район Телефондин код +994 172 Почтунин индекс AZ 2700 Автомобилдин код 27 Официал сайт http://www.xachmaz-ih.gov.az/

Хъачмаз район — Азербайжанда авай муниципалитетдин район.

Кьилин шегьер ва администрациядин юкь — Хъачмаз шегьер я. Хъачмаз шегьердилай кьулухъ кьведлагьай чӀехи шегьер — Худат я.

География

Район Азербайжандин кефердинни — рагъэкъечӀдай пата, республикадин кьилин шегьер тир Бакудилай 140 км яргъал чка кьунвайди я. Хъачмаз район кефер патай Дагъустандин Мегьарамдхуьруьн районрихъ галаз, рагъакӀидай патай КцӀар ва Къуба районрихъ галаз кьибле патайни Шабран (виликан Девечи) райондихъ галаз са сергьятра ава. РагъэкъечӀдай патай район Каспи гьуьлуьхъ галаз сергьятарзава, цин кьерин зулун яргъивал — 70 км я.

Райондин чилерин гзафни-гзаф пай тамари кьунвайвиляй ва гьуьлуьн кьерел алайвиляй, Хъачмаз Азербайжандин виридалайни кӀвенкӀве аваз физвай туризмдин зонайрикай сад я. Яргъариз тӀвар чкӀанвай туризмдин лезги хуьр Набран гьа и райондин кефер пата ала.

Тарих

Район 1930 йисуз арадал гъанвай. 1959 йисуз райондик терг авунвай Худат район кутунвай. 1963 йисуз Хъачмаз район терг авунвай, ва адан чилер КцӀар ва Къуба районрин чилерик кутунвай. 1965 йисуз район мад гуьнгуьна хутунай. 2010 йисуз, халкьдин наразивилер ва и кардин аксина кьиле тухвай митингар гьисаба къачун тавуна, Дагъустандин Мегьарамдхуьруьн райондиз талукь тир кьве лезги Храхуба ва Урьянуба хуьрер 600 кас агьалияр галаз, ягь авачирвилелди Хъачмаз райондиз вуганвай. Идалайни гъейри, Кьулан вацӀун ятарин 50 % Азербайжандин ихтиярдик ква.

Агьалияр

Хъачмаз, Азербайжандин виридалайни гзафмиллетрин район я. Ина 25-лай пара миллетар ава, абурун чӀехи пай лезги халкьарин миллетрин группадик акатзавай: лезгияр, будугъар, къирицӀар, ергуьжар, жекар, хинелугъар я. Лезгияр, асул гьисабдалди, райондин кеферпатан хуьрера ва Худат шегьердин кьибледихъ галай хуьрера уьмуьр гьалзавайди я. Лезгийрин виридалайни чӀехи хуьрер Ялама ва Мукьтадир посёлокар я. Районда авай лезгийрин саки зур пай азербайжанарихъ галаз ассимиляция хьана азербайжанариз элкъвенвайди я, лезги чӀал анжах лап кьуьзуь несилриз чизва. Гьатта, са бязи лезгийри чеб са мус ятӀа лезгияр тирди кьатӀузвач. КӀвалера цӀапдал рахазвайди я. Ихьтин хуьрерик Нежефхуьр, Ругудлагьай отделение, Сейидли, Мукьтадир посёлокдин Велемирни Совхоз куьчеяр, Хурай ва маса хуьрер я. Акахьай агьалияр авай хуьрера вири цӀапдал рахазва. азербайжанарихъ галаз ассимиляциядилай гъейри, лезгияр урусрихъ галазни акахьна терг хьанвайди я. Урус лезгияр авай хуьрер ибур — Набранни Мукьтадир посёлокар я. Ина лезги агьалийрин гзафни гзаф пай кӀвалерани куьчеда урус чӀалакай менфят къачузва. Аялривай лезги чӀалал рахаз жезвач, и хуьрера гьатта кьуьзуьбурни итимар сад садахъ галаз урусдал рахазва. Идан себеб, вилик хуьруьн агьалийрин чӀехи пай урусар тирди я. Эхиримжи ийсара, азербайжанари тухузвай туркизациядин политикадин куьмекдалди, и кьве хуьре урус чӀалал рахазвай лезгийрин контингент цӀап чӀалаз элячӀзавайди акваз жеда. Набрандинни Мукьтадир хуьрерин мектебра цӀап ва урус секторар кардик ква, адет тирвал лезгияр урус, муькуь халкьарни цӀап секторра тарсар къачузва. Лезги хуьрерин мектебра лезги чӀалан тарсариз са кьве сят чара авунвайтӀани, лезги чӀалан муаллимарни ктабар авачирвиляй тарсар саки тухузвайди туш.

Районда уьмуьр гьалзавай лезгийрин чӀехи пай, са чӀавуз Дагъустандин Докъузпарани Ахцегь райондин хуьрерай чпин хуьрер туна иниз куьч хьанвайбур я. Дяве чӀавуз кӀевера гьатай сувавияр фан кӀусан гуьгъуьна суварилай арандиз массайралди куьч жезвай.

Йисариз килигна райондин агьалийрин кьадар:

Йис	1939	1959	1970	1979	1999	2009	2011	2020
Агьалияр, агъзур. кас	53 549	↘42 678	↗94 829	↗105 286	↗144 332	↗159 245	↗162 100	↗179 800

Урусатдин, СССР-дин ва Азербайжандин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрал гьалтайла Хъачмаз райондин миллетрин состав.

Халкь	1939 йис		1959 йис		1970 йис		1979 йис		1999 йис		2009 йис
	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %	Векилрин кьадар	Пай %
Азербайжанар	19 769	36,9 %	↗25 952	60,8 %	↗61 597	65,0 %	↗75 351	71,6 %	↗99 671	69,1 %	↗115 811	—
Лезгияр	8 487	15,8 %	↘2 877	6,7 %	↗18 235	19,2 %	↗19 556	18,6 %	↗26 248	18,2 %	↘24 688	—
Татар	—	—	41	0,1 %	↘16	0,1 %	↗32	0,1 %	↗8 853	0,6 %	↗9 108	—
Туьрквер	—	—	—	—	—	—	—	—	4 976	3,4 %	↘4 165	—
КъирицӀар	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	3 540	—
Урусар	19 050	35,6 %	↘11 087	26,0 %	↘10 618	11,2 %	↗6 123	5,8 %	↘1 426	1,0 %	↘643	—
Куьрдер	212	0,4 %	↘5	0,1 %	↗708	0,7 %	↘485	0,5 %	↗607	0,4 %	↗603	0,4 %
Татарар	—	—	—	—	357	0,4 %	↗422	0,4 %	↘221	0,2 %	↘131	0,1 %
Чувудар	439	0,8 %	↘401	0,9 %	↘936	1,0 %	↗724	0,7 %	↗295	0,2 %	↗90	0,1 %
Хинелугъар	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—	36	—
Талышар	25	0,1 %	—	—	—	—	—	—	↗31	0,1 %	↗36	0,1 %
Украинар	1 051	0,2 %	—	—	—	—	—	—	—	—	↘28	0,1 %
Эрменияр	470	0,9 %	↗762	1,8 %	↗868	0,9 %	↗907	0,9 %	↗10	0,1 %	—	—
Гуржияр	99	0,2 %	29	0,1 %	↗76	0,1 %	↘31	0,1 %	—	—	—	—
Немецар	155	0,3 %	—	—	—	—	—	—	—	—	—	—
Аварар	3	0,1 %	—	—	↗14	0,1 %	↗16	0,1 %	—	—	—	—
Муькуьбур	2 515	4,7 %	—	—	—	—	—	—	—	—	↘366	—