Мацар

Тунвай хуьр Мацар урус. Маза Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Ахцегь Агьалияр 0 кас Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Чпи-чпиз гузвай тӀвар мацаржуь Сятдин чӀул UTC+3 Автомобилдин код 05 Официал сайт http://lezg-matsar.3dn.ru/ Хуьруьн шикилар Фонд «Лезгияр» Космосдай акунар www.wikimapia.org Магьачкъала Ахцегь Мацар Ахцегь Мацар

Мацар (урус. Маза) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай гадарнавай хуьр.

Этимология

Ма­­царин хуьруьн тIварцIикай де­лилар жагъурунин мураддалди са шумуд ктаб тупIалай авунвайди я. ТӀварцӀин арадал атуникай кьве фикир ава.

Гатфариз, цан цадалди мацарвийри суварал сад-садалай вине авай айванар хьиз кьантӀар-кьантӀар хкаж хьанвай чилер гьазурзавай. Гьа а жуьре чилериз абуру мацвар лугьудай. Гьавиляй чкадин агьалиди хуьруьз Мацар тӀвар эцигнай.

Муькуь версиядиз килигна, Мацар (урус чIалал Маза) араб чIалай атанвай гаф я. «3-4 метрдин гьяркьуь машгьур Пекдин рекьяй фидайла, гирведилай элячIай арабриз баябан чуьллер ва хуьр акуна, абуру “маза” лагьана гьарайна», - кхьенва мацави­ Эседуллагь Саидован ктабда . Ада лугьузвайвал, маза (араб. ما هذا؟ — ма гьазьа) — араб чIалал «Им вуч я?» мана гузва. И гаф сувавийрин адетрин ва чIалан ран­дадикай хкатна, хуьруьн тIвар Маза → Мацар хьана.

География

Хуьр Ахцегь райондин кьибледа, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 23 км яргъал, Мацар вацIун эрчIи къерехдихъ, пара иер тӀебиат авай чкадал ала.

Тарих

XVI виш йисалай 1839 йисал кьван хуьр Ахцегьпарадин азад жемиятдин «Ахцегьпара - 2» хуьруьн жемиятдик квай. Ахцегьпарадик квай чIавуз Мацара вичин кавхаяр авай, абурун кьадар хуьруьн агьалидин кьадардикай ваъ, хуьре авай сихилрин кьадардикай аслу тир, вучиз лагьайтIа гьар сихилди, хуьре регьбервал кьиле тухун патал чпин арадай са кавха хкязавай. ГьакIни, хуьре са чавуш (хабар гузвайди) жедай .

1839 йисуз Мацар вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Урусат империядик квай чIавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпарадин наибвалдиз талукь тир. 1961 йисал кьван хуьре авай 250 майишатра 5000 кьван кас яшамиш жезвай. Орджоникидзедин тIварунихъ галай колхозда 386 колхозник кIвалахзавай ва 13 майишатар кардик квай. Мацавийриз 1200 лапагар, 500 карч алай чIехи мал, 60 пар ялдай яцар, 200 балкIанар ва са шумуд виш гектар сад-садалай вине авай айванар хьиз кьантIар-кьантIар хьана фенвай кьуьгъверар авай .

Инсандин гъил агакь тийир чкадал авайвиляй 1978 йисуз хуьр арандиз куьчарнай. Хуьруьз тухудай гьич са автомобилдин рехъни авачир, гьавиляй мацарвийриз хуьре майишатдин кIвалахар кьиле тухуз лап четин тир. Идалай кьулухъ хуьр, физико - администрациядин субъект жез акъваз хьанвай. Мацавияр Азербайжандин ва Дагъустандин чара - чара хуьрериз куьч хьанай. Гила, мацавийри кӀватӀидаказ уьмуьр ийизвай чкаяр Мегьарамдхуьруьн райондин Бутахуьруьн Къазмаяр, Ахцегь райондин ЦІийи Усур ва Хасавюрт райондин ЦIийи Къуруш хуьрер я. Куьч жедалди Мацар хуьре 12000 лапагар, 500 кал, 60 яцар, 200 балкIанар квай чIехи майишат авай, куьч хьайила кьулухъ и мулкар Фиярин ихтиярдиз вуганай.

Хуьр кьуд мягьледикай ибарат тир: Ахкунар, Гъуялар, Кандаяр, Пахтаяр. Абурухъ гьардахъ ­ви­чин­ булах (бязи вахтара гьар са си­­хилдихъ), мискIин (ва я жуьмя мис­­кIин), муьжуьд муьгъ, вад регъв авай.

Агьалияр

1886 йисан Урусатдин Империядин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 1 095 касди уьумуьр ийизвай . Вири лезгияр, суни-мусурманар тир.

Алатай виш йисан сифте кьилера Мацара 50-далай гзаф сихилар авай: Маргъузар, Къартияр, ПIакьутIар, Сибигер, Асланар, Папацар, МутIацар, Манатар, Зергерар, Фу­тIар, Исмияр, Фекьияр, Гьажияр ва мсб., абурукай виридалайни гзаф кьадардин ва тIвар акъатнай сихил – «Маргъузар» тир.

Алай чIавуз хуьре касни амач, дараматар харапIайриз элкъвена.

Топонимикадиз талукь тир чкайрин тIварар

Мягьлеяр: Ахкунар, Гъуялар, Кандаяр, Пахтаяр.

Тамар: Верхер, Зизадин къуза, Катазин хур.

Булахар: Ахкунарин булах, Фекьияр-булах, Херми-булах, Юкьла-булах, Пахтаярин булах.

ВацIар: Игъирин вацI, Мацар-вацI, Чеперин вацI.

КIамар: Жимерз-кIам, Кьифер-кIам, Тарахар-кIам, Тулар-кIам, Уьжур-кIам, Цифер-кIам, ЦIуванз-кIам.

Сувар: Гуьже, Нисин пел, Регъез-дагъ, ТIакIур-пел, ЧIулав сув.

Кьуьгъверар: Зиза-чIур, Курух-чIур, Ратак, Ругун, Уьраз-ачI, Хинагъ, Хука, ЦIуги, ЦIуьтIуьгъан, ЧIергъа.

ЧIурар: Гъугъарук, Сувал, ЧIурарук.

ТIвар-ван авай ксар

• Исмаилов Агъалар Аллагьвердидин хва — лезги шаир ва кхьираг.
• Мазали Али — лезги шаир.

ЭлячӀунар

• Лезгинский Национальный Сайт: Мацар
• Хуьрер «ХарапIаяр»
• Строительство водопровода Ахты-Маза
• Жители села Маза в наши дни — репортаж телеканала НТВ