Мацар

Тунвай хуьр Мацар урус. Маза Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Ахцегь Агьалияр 0 кас Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Чпи-чпиз гузвай тӀвар мацаржуь Сятдин чӀул UTC+3 Автомобилдин код 05 Официал сайт http://lezg-matsar.3dn.ru/ Хуьруьн шикилар Фонд «Лезгияр» Космосдай акунар www.wikimapia.org Магьачкъала Ахцегь Мацар Ахцегь Мацар

Мацар (урус. Маза) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай гадарнавай хуьр.

Этимология

Ма­­царин хуьруьн тӀварцӀикай де­лилар жагъурунин мураддалди са шумуд ктаб тупӀалай авунвайди я. ТӀварцӀин арадал атуникай кьве фикир ава.

Гатфариз, цан цадалди мацарвийри суварал сад-садалай вине авай айванар хьиз кьантӀар-кьантӀар хкаж хьанвай чилер гьазурзавай. Гьа а жуьре чилериз абуру мацвар лугьудай. Гьавиляй чкадин агьалиди хуьруьз Мацар тӀвар эцигнай.

Муькуь версиядиз килигна, Мацар (урус чӀалал Маза) араб чӀалай атанвай гаф я. «3-4 метрдин гьяркьуь машгьур Пекдин рекьяй фидайла, гирведилай элячӀай арабриз баябан чуьллер ва хуьр акуна, абуру “маза” лагьана гьарайна», - кхьенва мацави­ Эседуллагь Саидован ктабда . Ада лугьузвайвал, маза (араб. ما هذا؟ — ма гьазьа) — араб чӀалал «Им вуч я?» мана гузва. И гаф сувавийрин адетрин ва чӀалан ран­дадикай хкатна, хуьруьн тӀвар Маза → Мацар хьана.

География

Хуьр Ахцегь райондин кьибледа, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 23 км яргъал, Мацар вацӀун эрчӀи къерехдихъ, пара иер тӀебиат авай чкадал ала.

Тарих

XVI виш йисалай 1839 йисал кьван хуьр Ахцегьпарадин азад жемиятдин «Ахцегьпара - 2» хуьруьн жемиятдик квай. Ахцегьпарадик квай чӀавуз Мацара вичин кавхаяр авай, абурун кьадар хуьруьн агьалидин кьадардикай ваъ, хуьре авай сихилрин кьадардикай аслу тир, вучиз лагьайтӀа гьар сихилди, хуьре регьбервал кьиле тухун патал чпин арадай са кавха хкязавай. ГьакӀни, хуьре са чавуш (хабар гузвайди) жедай .

1839 йисуз Мацар вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Урусат империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпарадин наибвалдиз талукь тир. 1961 йисал кьван хуьре авай 250 майишатра 5000 кьван кас яшамиш жезвай. Орджоникидзедин тӀварунихъ галай колхозда 386 колхозник кӀвалахзавай ва 13 майишатар кардик квай. Мацавийриз 1200 лапагар, 500 карч алай чӀехи мал, 60 пар ялдай яцар, 200 балкӀанар ва са шумуд виш гектар сад-садалай вине авай айванар хьиз кьантӀар-кьантӀар хьана фенвай кьуьгъверар авай .

Инсандин гъил агакь тийир чкадал авайвиляй 1978 йисуз хуьр арандиз куьчарнай. Хуьруьз тухудай гьич са автомобилдин рехъни авачир, гьавиляй мацарвийриз хуьре майишатдин кӀвалахар кьиле тухуз лап четин тир. Идалай кьулухъ хуьр, физико - администрациядин субъект жез акъваз хьанвай. Мацавияр Азербайжандин ва Дагъустандин чара - чара хуьрериз куьч хьанай. Гила, мацавийри кӀватӀидаказ уьмуьр ийизвай чкаяр Мегьарамдхуьруьн райондин Бутахуьруьн Къазмаяр, Ахцегь райондин ЦӀийи Усур ва Хасавюрт райондин ЦӀийи Къуруш хуьрер я. Куьч жедалди Мацар хуьре 12000 лапагар, 500 кал, 60 яцар, 200 балкӀанар квай чӀехи майишат авай, куьч хьайила кьулухъ и мулкар Фиярин ихтиярдиз вуганай.

Хуьр кьуд мягьледикай ибарат тир: Ахкунар, Гъуялар, Кандаяр, Пахтаяр. Абурухъ гьардахъ ­ви­чин­ булах (бязи вахтара гьар са си­­хилдихъ), мискӀин (ва я жуьмя мис­­кӀин), муьжуьд муьгъ, вад регъв авай.

Агьалияр

1886 йисан Урусатдин Империядин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 1 095 касди уьумуьр ийизвай . Вири лезгияр, суни-мусурманар тир.

Алатай виш йисан сифте кьилера Мацара 50-далай гзаф сихилар авай: Маргъузар, Къартияр, ПӀакьутӀар, Сибигер, Асланар, Папацар, МутӀацар, Манатар, Зергерар, Фу­тӀар, Исмияр, Фекьияр, Гьажияр ва мсб., абурукай виридалайни гзаф кьадардин ва тӀвар акъатнай сихил – «Маргъузар» тир.

Алай чӀавуз хуьре касни амач, дараматар харапӀайриз элкъвена.

Топонимикадиз талукь тир чкайрин тӀварар

Мягьлеяр: Ахкунар, Гъуялар, Кандаяр, Пахтаяр.

Тамар: Верхер, Зизадин къуза, Катазин хур.

Булахар: Ахкунарин булах, Фекьияр-булах, Херми-булах, Юкьла-булах, Пахтаярин булах.

ВацӀар: Игъирин вацӀ, Мацар-вацӀ, Чеперин вацӀ.

КӀамар: Жимерз-кӀам, Кьифер-кӀам, Тарахар-кӀам, Тулар-кӀам, Уьжур-кӀам, Цифер-кӀам, ЦӀуванз-кӀам.

Сувар: Гуьже, Нисин пел, Регъез-дагъ, ТӀакӀур-пел, ЧӀулав сув.

Кьуьгъверар: Зиза-чӀур, Курух-чӀур, Ратак, Ругун, Уьраз-ачӀ, Хинагъ, Хука, ЦӀуги, ЦӀуьтӀуьгъан, ЧӀергъа.

ЧӀурар: Гъугъарук, Сувал, ЧӀурарук.

ТӀвар-ван авай ксар

• Исмаилов Агъалар Аллагьвердидин хва — лезги шаир ва кхьираг.
• Мазали Али — лезги шаир.

ЭлячӀунар

• Лезгинский Национальный Сайт: Мацар
• Хуьрер «ХарапӀаяр»
• Строительство водопровода Ахты-Маза
• Жители села Маза в наши дни — репортаж телеканала НТВ