Цуругъ

Хуьр Цуругъ урус. Зрых Зрых Уьлкве УрусатУрусат Федерациядин субъект ДагъустанДагъустан Муниципал район Ахцегь Хуьруьнсовет «Цуругърин» Кьил Мерданов Шамседин АП-дин кьакьанвал 1350 м Агьалияр ↘ 1 644 кас (2015) Миллетар лезгияр Динар суни - мусурманар Почтунин индекс 368742 Автомобилдин код 05 Код ОКАТО 82 206 000 004 Хуьруьн шикилар www.odnoselchane.ru Космосдай акунар www.wikimapia.org Магьачкъала Ахцегь Цуругъ Ахцегь Цуругъ

Цуругъ (урус. Зрых) — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. «Цуругърин» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я.

География

Хуьр Ахцегь райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 16 км яргъал, КьехуьлкӀам вацӀал ала. Хуьруьн къаншардилай Гельмец - Ахцегь цӀийргъинин иер акунар ахъа жезва. Хуьруьн кьлихъ самур дугунда яргъи хьанвай Самур цӀиргъинин 3004 м кьакьанвал авай Ялахъ кӀукӀ хкаж хьанва.

Тарихдал гьалтайла хуьр гуьгъуьнин мягьлейриз чара жезва: Къаникъал, ЦӀапаз, ЦӀарах, Вигьра, Хулихъ, РатӀар, Къигьихъ, Шуьтерухъ .

Хуьруьн мукьув гвай тӀебиатдин сергьятар: Аркъа, Верхьер, Вини сурар, ГъвечӀи яйлах, ЧӀехи яйлах, Зигье кал, ЧӀутериз, ЧӀулав цӀарар, Кал, Калун мигьий, Къванеркар, ЦӀутӀар кам, Силин кам, Цигнид кам, ГъвечӀи сув, Кьилин ятах, ПӀирен ятах, Харабрин ятах, ТӀежибан ятах, ЦӀарал ятах, Умах дередин ятах, Тамун кьилин ятах, Кьаладин кьагияр, Хтум авай тӀулар.

Хуьре ва адан къваларив гвай булахар: ВацӀун булах, Юрфа булах, Харабрин булах, Суван булах, Келен цин булах, МуркӀад булах, Таран чӀукарин булах, Аспарин булах, Панагьрин булах, НуькӀрен булах, Милижаян булах, Къачан булах, Гьажисейн бубад булах, Купул цин булах, Хибдин чипӀерин булах.

ТӀварцӀикай

Цуругъар хуьруьн тӀвар «Цур» (металл) гафуникай арадал атанва. Вучиз лагьайтӀа, вилик вахтара хуьре цурцин чатун устӀарвал абад тир.

Тарих

Цуругъ хуьр, вилик Азербайжандин Къуба районда авай са тӀварцин хуьряй Дагъустандиз куьч хьанвайбуру арадал гъанвай. Абурун иниз куьч хьунин себеб ара датӀур тарашунар ва къенепатан дявеяр тир. Катнавайбур Ахцегь беквалдин гъилик квай чилерел секин хьанвай. Сифте Ахцегь беквалдин, ахпа Ахцегьпарадин азад жемиятдин сергьятда авай хуьр яз, Цуругъар гьамиша Рутул беквал паталай вигьинрик акатзавай. Мукьвал авай Кусесер хуьр рутулри барбатӀнай, ва агьалияр лукӀвилиз мажбур авунай. Рутулри Цуругъриз виридалайни къати пуд вигьин кьиле тухванай, гьа пудрани цуругъвийри Ахцегьрин куьмекдалди рутулар яна алуднай. Къенепатар дявеяр кьве патайни регьимсузрвилерин арадал атунин себебар тир. XVIII виш йисуз бязи муькуь лезги хуьрерни кваз Цуругъарни Рутул беквалдик акатнай. Са тӀимил вахтунилай, рутулрин чӀехи мертебайра авай ксарин патахъай зулум къвезвайвиляй, Рутул беквалдик квай лезги хуьрерин эгьлийри каъзикъумухрин хан тир Сурхай-ханан гъилик акатун тӀалабнай.

1839 йисуз Цуругъар вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпара наибвалдиз талукь тир. Ва Кьехуьл хуьруьхъ галаз Цуругърин хуьруьнжемятдик квай.

Гьа чӀавуз хуьре дувандин крар адетрин ва Шариатдин делилралди кавхайри ва къадийри кьиле тухузвай. СССР цӀийиз арадал атайла Цуругъар 1929 йисал кьван Самур округдик квай, гуьгъуьнлай, администрациядин реформайрилай кьулухъ хуьр цӀийиз арадал гъанвай Ахцегь райондик кутунай.

Ватандин ЧӀехи дяведин йисара 108 цуругъви фронтдиз рекье гьатнай, абурукай 60 кас элкъвена хтанач. Афгъан дяведа 8 цуругъви иштиракнай.

• 1953 йисуз Кьибле Дагъустандин археологиядин имаратар къекъвена-жагъурзавай археолог-алим М. И. Исаковди, хуьрелай 0,5 км рагъэкъечӀдай пата, «ТӀвалар» тӀвар алай чкадал, суван кӀаник галай айванрал юкьван виш йисарин хуьр жагъанай. Винел пата къезилдаказ алугарнай хъенчӀин кӀусар дуьздал акъатнай.

• ГьакӀни, хуьре XI-XII виш йисариз талукь тир эпиграфиядин имаратар ава .

Агьалияр

Йисариз килигна Цуругъ хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика:

Йис	1886	2002	2010	2015
Агьалияр	768	↗ 1 790	↗ 1 839	↘ 1 644

2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 1 644 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я.

Алай чӀавуз 200 цуругъви хзан Тюмень вилаятдин Радужный шегьерда уьмуьр гьалзава .

Тарихдал гьалтайла Цуругъвияр гъуьгъуьнин сихилриз пай жезва: Панагьар, Татарханар, Усманар, Искирияр, Аспарар, Эпелар, Къагьраяр, ЦӀиркӀерар, Палтабашар .

Инфраструктура

Хуьре культурадин КӀвал, XIX виш йисан гьуьжре галай мискӀин, 600 кӀелдайбур гьакьарзавай мектеб, улубхана, фельдшерни - акушервилин пункт.

Экономика

Хуьре колхозар ва хуьруьн майишатдин сад хьанвай муькуь организацияр авайди туш, гьавиляй хуьруьн майишатвилин асул субъект кьилдин майишатар я. Вилик абад хьанвай бахчахъанвал 1990 йисуз агъуз аватнай. Асул гьисабдалди келемар цунивди вилик фенвай лежбервални гила агъуз аватна. Аксина, малдарвал гегьеншдаказ вилик фенва, хуьруьнвийри 1537 карч алай чӀехи малар, ва 700 - дилай пара лапагар хуьзва. Хуьре чилериз яд гудай гуьгъуьнин системаяр ава: «Ахцегь - КьакӀарин къубу», «Селер хвал», «ЦӀаран хвал», «Кьехуьл кӀам», «ЧӀагъвар кӀам», «Кьиян кӀам» .

Шикилар

• 
  хуьр яргъалай
• 
  хуьр гатуз

ЭлячӀунар

• Ахцегь райондин сайт Архивация 26 октябрь 2014 йисан.
• Ахцегь райондин сайтуна Цуругърин хуьруьнсоветдикай малуматар(кьейи элячӀун)
• В селении Зрых Ахтынского района приведены в надлежащий порядок дороги и горные родники — РИА Дагестан
• Бизнесмен из Одессы построил в Дагестане мечеть — Одесса ТВ Архивация 25 октябрь 2019 йисан.